Revisiting Lesson # 11 of Learning Sanskrit by fresh approach
What prompted revisiting ?
Recently one Mr. B. Vishwanath sent me a message saying, “…
शिरः मे राघवः पातु भालं दश-रथ-आत्म-जः ।
कौसल्येयः दृशौ पातु विश्वामित्र-प्रियः श्रुती ।
घ्राणं पातु मख-त्राता मुखं सौमित्रि-वत्सलः ॥
जिव्हां विद्या-निधिः पातु कण्ठं भरत-वन्दितः ।
स्कन्धौ दिव्य-आयुधः पातु भुजौ भग्न-ईश-कार्मुकः ॥
करौ सीता-पतिः पातु हृदयं जामदग्न्य-जित् ।
मध्यं पातु खर-ध्वंसी नाभिं जाम्बवत्-आश्रयः ॥
सुग्रीव-ईशः कटी पातु सक्थिनी हनुमत्-प्रभुः ।
ऊरू रघु-उत्तमः पातु रक्षः-कुल-विनाश-कृत् ॥
जानुनी सेतु-कृत् पातु जङ्घे दश-मुख-अन्त-कः ।
पादौ वि-भीषण-श्री-दः पातु रामः अखिलं वपुः ॥
२ मे “अस्मद्” (= Pronoun of first person – I, we) सर्वनाम । अस्य लिङ्गभेदः नास्ति । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
३ राघवः रघु-वंशीयः अतः राघवः (belonging t the lineage of रघु) “राघव” इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
४ पातु “पा” २ प. (= to protect) इति धातुः । तस्य लेट्-आज्ञार्थे तृतीय-पुरुषे एकवचनम् ।
५ भालम् “भाल” (= forehead) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
६ दश-रथ-आत्म-जः ।
- ६.१ दश रथाः यस्य सः = दशरथः । बहुव्रीहिः ।
- ६.२ आत्मनः जातः = आत्मजः । उपपद-तत्पुरुषः ।
- ६.३ दशरथस्य आत्मजः = दशरथात्मजः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- ६.४ दश (= ten) इति संख्यावाचकम् विशेषणम् सर्वदा बहुवचनि । अत्र पुल्लिङ्गि ।
- ६.५ रथाः “रथ” (= chariot) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
- ६.६ आत्मनः “आत्मन्” (= oneself) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ६.७ जातः “जन्” ४ आ. (= to be born) इति धातुः । तस्य कर्मणि भूतकालवाचकम् विशेषणम् “जात” (= born) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ६.८ आत्मजः “आत्मज” (= born of oneself, son) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ६.९ दशरथस्य “दशरथ” इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ६.१० दशरथात्मजः = son of दशरथ
७ कौसल्येयः “कौसल्यायाः अयम् इति कौसल्येयः” (= He is (son) of कौसल्या, hence कौसल्येयः) एवम् “कौसल्येय” इति विशेषणात्मकम् पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
८ दृशौ “दृश्” १ प. (= to see) इति धातुः । तस्मात् “ई”-प्रत्ययेन स्त्रीलिङ्गि नाम “दृशी” (= an eye) । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
९ विश्वामित्रप्रियः ।
- ९.१ विश्वं मित्रम् यस्य = विश्वामित्रः । बहुव्रीहिः । अथवा
- ९.१ (अ) विश्वस्य मित्रम् = विश्वामित्रः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- ९.२ विश्वामित्रस्य प्रियः = विश्वामित्रप्रियः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- ९.३ विश्वम् “विश्व” इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ९.४ मित्रम् “मित्र” इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ९.५ विश्वामित्रस्य “विश्वामित्र” इति विशेषणात्मकम् पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ९.६ प्रियः “प्री” ९ उ. (= to please, to make happy, to satisfy) इति धातुः । तस्मात् विशेषणम् “प्रिय” (= one, one is happy with । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ९.७ विश्वामित्रप्रियः = Pet of विश्वामित्र ।
१० श्रुती “श्रु” ५ प. (= to hear) इति धातुः । तस्मात् स्त्रीलिङ्गि सामान्यनाम “श्रुति” (= ear) । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
११ घ्राणम् “घ्रा” (= to smell) इति धातुः । तस्मात् “घ्राण” (= nose) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
१२ मख-त्राता ।
- १२.१ मखस्य त्राता = मखत्राता । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- १२.२ मखस्य “मख” (= यज्ञ) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १२.३ त्राता “त्रा” २ आ. (= to protect) इति धातुः । तस्य “तृ”-प्रत्ययेन कर्तृवाचकम् विशेषणम् “त्रातृ” (= protector) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १२.४ मखत्राता = protector of यज्ञs. विश्वामित्रऋषी got दशरथ to send श्रीराम with him primarily to protect यज्ञs.
१३ मुखम् “मुख” (= mouth, face) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
१४ सौमित्रि-वत्सलः ।
- १४.१ सौमित्रेः वत्सलः = सौमित्रि-वत्सलः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- १४.२ सौमित्रेः सुमित्रायाः अयम् इति सौमित्रि (= He is of सुमित्रा Hence सौमित्रि, i.e. लक्ष्मण) “सौमित्रि” इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १४.३ सुमित्रायाः ।
- १४.३.१ सुष्ठु मित्रम् या सा = सुमित्रा । उपपद-बहुव्रीहिः ।
- १४.३.२ सुष्ठु (= good) इति विशेषणार्थि अव्ययम् ।
- १४.३.३ मित्रम् “मित्र” इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १४.३.४ या “यत्” इति सर्वनाम । अत्र स्त्रीलिङ्गि (= who) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १४.३.५ सा “तत्” इति सर्वनाम । अत्र स्त्रीलिङ्गि (= she) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १४.३.६ सुमित्रायाः “सुमित्रा” इति स्त्रीलिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १४.४ वत्सलः “वत्सल” (= loved by, brother, friend) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १४.५ सौमित्रि-वत्सलः = brother, friend of लक्ष्मण
१५ जिव्हाम् “जिव्हा” (= tongue) इति स्त्रीलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
१६ विद्या-निधिः ।
- १६.१ विद्ययाः निधिः = विद्ययाः निधिः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- १६.२ विद्ययाः “विद्या” इति स्त्रीलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १६.३ निधिः “नि + धा” ३ उ. “नितान्तम् दधाति” (= to hold, to store) इति धातुः । तस्मात् “इ”-प्रत्ययेन पुल्लिङ्गि सामान्यनाम “निधि” (= storage) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १६.४ विद्या-निधिः = storage, repertoir of knowledge
१७ कण्ठम् “कण्ठ” (= throat) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
१८ भरत-वन्दितः ।
- १८.१ भरतेन वन्दितः = भरतवन्दितः । तृतीया-तत्पुरुषः ।
- १८.२ भरतेन “भरत” इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १८.३ वन्दितः “वन्द्” १ आ. (= to pay respects) इति धातुः । तस्य कर्मणि भूतकालवाचकम् विशेषणम् “वन्दित” (= one, to whom respects are paid) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- १८.४ भरत-वन्दितः = He to whom भरत paid respects
१९ स्कन्धौ “स्कन्ध” (= shoulder) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
२० दिव्य-आयुधः ।
- २०.१ दिव्यम् आयुधम् यस्य सः = दिव्यायुधः । बहुव्रीहिः ।
- २०.२ दिव्यम् “दिव्” ४ प. (= to shine) इति धातुः । तस्मात् “य”प्रत्ययेन विध्यर्थि विशेषणम् “दिव्य” (= bright, shining, brilliant) । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम च ।
- २०.३ आयुधम् “आ + युध्” ४ आ. (= to fight) इति धातुः । तस्मात् “अ”-प्रत्ययेन करणवाचकम् नपुंसकलिङ्गि नाम “आयुध” (= weapon) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम च ।
- २०.४ दिव्यायुधः = He, who has brilliant weapons
२१ भुजौ “भुज” (= arm) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
२२ भग्न-ईश-कार्मुकः ।
- २२.१ ईशस्य कार्मुकम् = ईशकार्मुकम् । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- २२.२ भग्नम् ईशकार्मुकम् येन सः = भग्नेशकार्मुकः । बहुव्रीहिः ।
- २२.३ ईशस्य “ईश्” २ आ. (= to regulate, to command) इति धातुः । तस्मात् “अ”प्रत्ययेन पुल्लिङ्गि नाम “ईश” (= ईश्वर, most commonly शिव) । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २२.४ कार्मुकम् “कार्मुक” (= bow) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २२.५ भग्नम् “भञ्ज्” ७ प. (= to break) इति धातुः । तस्य कर्मणि भूतकालवाचकम् विशेषणम् “भग्न” (= broken) । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २२.६ भग्नेशकार्मुकः = He, who broke bow of शिव
२३ करौ “कर” (= hand) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
२४ सीता-पतिः ।
- २४.१ सीतायाः पतिः = सीतापतिः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- २४.२ सीतायाः “सीता” इति स्त्रीलिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २४.३ पतिः “पति” इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
२५ हृदयम् “हृदय” (= heart) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
२६ जामदग्न्य-जित् ।
- २६.१ जामदग्न्यः जितः येन सः = जामदग्न्यजित् । उपपद-बहुव्रीहिः ।
- २६.२ जामदग्न्यः “जमदग्नेः अयम् इति जामद्ग्न्यः” एवम् “जामदग्न्य” (= परशुराम) इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २६.३ जमदग्नेः “जमदग्नि” (a Muni by this name) इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २६.४ जितः “जि” १ प. (= to win over) इति धातुः । तस्मात् विशेषणम् “जित्” (= the one, winning over) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २६.५ जामदग्न्यजित् = He, who won over परशुराम
२७ मध्यम् “मध्य” (= middle) इति विशेषणम् । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
२८ खर-ध्वंसी ।
- २८.१ खरस्य ध्वंसी = खरध्वंसी । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- २८.२ खरस्य “खर” (= devil, a demon named “खर”) इति विशेषणम् पुल्लिङ्गि विशेषनाम च । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २८.३ ध्वंसी “ध्वंस्” १ आ. (= to destroy) इति धातुः । तस्मात् “इन्”-प्रत्ययेन कर्तृवाचकम् विशेषणम् “ध्वंसिन्” (= destroyer) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- २८.४ खरध्वंसी = one, who vanquished devils or a demon named खर
२९ नाभिम् “नाभि” इति स्त्रीलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
३० जाम्बवत्-आश्रयः ।
- ३०.१ जाम्बवतः आश्रयः = जाम्बवदाश्रयः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- ३०.२ जाम्बवतः “जाम्बवत्” इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३०.३ आश्रयः “आ + श्रि” १ उ. (= to get refuge) । तस्मात् “अ”-प्रत्ययेन भाववाचकम् पुल्लिङ्गि नाम “आश्रय” (= refuge) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३०.४ जाम्बवदाश्रयः = One who was refuge for जाम्बवत
३१ सुग्रीव-ईशः ।
- ३१.१ सुष्ठु ग्रीवा यस्य सः = सुग्रीवः । बहुव्रीहिः ।
- ३१.२ सुग्रीवस्य ईशः = सुग्रीवेशः । षष्ठी-तत्पुरुषः । अथवा
- ३१.२.१ सुग्रीवस्य “सुग्रीव” इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३१.३ ग्रीवा (= neck) इति स्त्रीलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३१.४ सुग्रीवेशः = Master of सुग्रीव
३२ कटी “कटि” (= side of waist) इति स्त्रीलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
३३ सक्थिनी “सक्थि”(= upper portion of thigh) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
३४ हनुमत्-प्रभुः ।
- ३४.१ हनुमतः प्रभुः = हनुमत्प्रभुः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- ३४.२ हनुमतः “हनु + मत् = हनुः अस्य वैशिष्ट्यम्” इति विशेषण-युक्तम् पुल्लिङ्गि विशेषनाम “हनुमत्” । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३४.३ प्रभुः “प्रकर्षेण भवति वा प्रभावः अस्य अस्ति” इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम “प्रभु”। तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३४.४ हनुमत्प्रभुः = Lord of हनुमंत
३५ ऊरू “ऊरु” (= thigh) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
३६ रघु-उत्तमः॥
- ३६.१ रघूणाम् उत्तमः = रघूत्तमः । षष्ठी-तत्पुरुषः । अथवा
- ३६.१-(अ) रघुषु उत्तमः = रघूत्तमः । सप्तमी-तत्पुरुषः ।
- ३६.२ रघूणाम् “रघु” (= born in lineage of रघु) इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।
- ३६.३ उत्तमः “उत्तम = उत् + तम” । “उत्”-उपसर्गः “उच्चैः”-इत्यर्थेन । “तम”-प्रत्ययः विशेषणस्य “तम”-भावाय ।
३७ रक्षः-कुल-विनाश-कृत् ।
- ३७.१ रक्षसाम् कुलम् = रक्षःकुलम् । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- ३७.२ रक्षःकुलस्य विनाशः = रक्षःकुलविनाशः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- ३७.३ रक्षःकुलविनाशम् कृतवान् इति रक्षःकुलविनाशकृत् । उपपद-तत्पुरुषः ।
- ३७.४ रक्षसाम् “रक्षस्” (= demon) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।
- ३७.५ कुलम् “कुल” (= a family, a horde, in the sense that not just one demon but a horde of demons) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३७.६ विनाशः “वि + नश्” ४ प. (= to destroy) इति धातुः । तस्मात् भाववाचकम् पुल्लिङ्गि नाम “विनाश” (= destruction) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३७.७ कृतवान् “कृ” ८ उ. (= to do) इति धातुः । तस्मात् “वत्”-प्रत्ययेन विशेषणम् “कृतवत्” । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३७.८ रक्षःकुलविनाशकृत् = He, who destroyed hordes of demons
३८ जानुनी “जानु” (= knee) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
३९ सेतु-कृत् ।
- ३९.१ सेतुम् कृतवान् इति सेतुकृत् । उपपद-तत्पुरुषः ।
- ३९.२ सेतुम् “सि” ५, ९ उ. (= to join by construction) इति धातुः । तस्मात् “सिन्यते अनेन इति सेतुः” एवम् पुल्लिङ्गि नाम “सेतु” (= bridge) । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ३९.३ सेतुकृत् = He who got a bridge constructed
४० जङ्घे “जङ्घा” (= calf, the portion between knee and ankle) इति स्त्रीलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
४१ दश-मुख-अन्त-कः ।
- ४१.१ दश मुखानि यस्य सः = दशमुखः । बहुव्रीहिः ।
- ४१.२ दशमुखस्य अन्तः = दशमुखान्तः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
- ४१.३ दशमुखान्तम् कृतवान् इति दशमुखान्तकः । उपपद-तत्पुरुषः ।
- ४१.४ दशमुखस्य “दशमुख” (= one who had ten faces, epithet of demon रावण) इति विशेषणात्मकम् पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ४१.५ दशमुखान्तकः = He, who brought an end to the ten-faced demon रावण
४२ पादौ “पाद” (= foot) इति पुल्लिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः द्विवचनम् च ।
४३ वि-भीषण-श्री-दः ।
- ४३.१ श्रियम् ददाति इति श्रीदः । उपपद-तत्पुरुषः ।
- ४३.२ विभीषणाय श्रीदः = विभीषणश्रीदः । चतुर्थी-तत्पुरुषः ।
- ४३.३ श्रियम् “श्री” (= blissful glory) इति स्त्रीलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ४३.४ ददाति “दा” ३ उ. (= to give) इति धातुः । तस्य लट्-वर्तमाने तृतीयपुरुषे एकवचनम् ।
- ४३.५ विभीषणाय “वि + भी” ३ प. (= to frighten ferociously) इति धातुः । तस्मात् विशेषणात्मकम् पुल्लिङ्गि विशेषनाम “विभीषण” (= One who would cause special fear, epithet of brother of रावण) । तस्य चतुर्थी विभक्तिः एकवचनम् च ।
- ४३.६ विभीषणश्रीदः = He who afforded blissful glory to विभीषण
४४ रामः “राम” इति पुल्लिङ्गि विशेषनाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
४५ अखिलम् “अखिल” (= complete, whole of) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
४६ वपुः “वपुस्” (= body) इति नपुंसकलिङ्गि सामान्यनाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
-o-O-o-
संस्कृताध्ययनम् । 