Lesson 131

श्लोकशः संस्कृताध्ययने शताधिकैकत्रिंशत्तमः पाठः

Lesson 131

As suggested towards the end of the previous lesson # 130, we shall study the following Verse 14 in Act 6 of उत्तररामचरितम् by भवभूति.

न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां विषहते

स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः ।

मयूखैरश्रान्तं तपति यदि देवो दिनकरः ।

किमाग्नेयो ग्रावा निकृत इव तेजांसि क्मति ।

(अ) पदच्छेदैः – न तेजः तेजस्वी प्रसृतम् अपरेषाम् विषहते | सः तस्य स्वः भावः प्रकृति-नियतत्वात् अकृतकः | मयूखैः अश्रान्तम् तपति यदि देवः दिनकरः किम् आग्नेयः ग्रावा निकृतः इव तेजांसि वमति |

(आ) समास-विग्रहाः

(आ-1) प्रकृतिनियतत्वात् – प्रकृतिनियतत्वम् ⇒ तस्मात्

• प्रकृतेः नियतत्वम् इति प्रकृतिनियतत्वम् (षष्ठी-तत्पुरुषः)
• प्रकृतिनियतत्वात् = by virtue of having been assigned by nature

(आ-2) अकृतकः

• न कृतकः इति अकृतकः (नञ्-तत्पुरुषः)
• कृतक a. [कृत-कन्] 1 Done, made, prepared; (opp. नैसर्गिक); यद्यत्कृतकं तत्तदनित्यम् Nyāya Sūtra. -2Artificial, done or prepared artificially; अकृतकविधि सर्वाङ्गीणमाकल्प- जातम् R.18.52. -3 Feigned, pretended, false, sham, assumed; कृतककलहं कृत्वा Mu.3; Ki.8.46. -4 Adopted (as a son &c.); oft. at the end of comp. also; यस्योपान्ते कृतकतनयः कान्तया वर्धितो मे (बालमन्दारवृक्षः) Me.77; सो$यं न पुत्रकृतकः पदवीं मृगस्ते (जहाति) Ś.4.14; U.1.4.
• अकृतकः = not artificial, natural

(आ-3) अश्रान्तम् = न श्रान्तम् इति अश्रान्तम् (नञ्-तत्पुरुषः)

• श्रान्त [श्रम्-क्त] 1 Wearied, tired, fatigued, exhausted; आरभेतैव कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः Ms.9.3. -2Calmed, tranquil.
• अश्रान्तम् = untiredly

(आ-4) दिनकरः = दिनं करोति इति दिनकरः

• दिनः नम् [द्युति तमः, दो दी वा नक् ह्रस्व; Uṇ.2.49.] 1 Day (opp. रात्रि); दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशनः R.4.1; यामिनयन्ति दिनानि च सुखदुःखवशीकृते मनसि K.P.1; दिनान्ते निलयाय गन्तुम् R.2.15. -2 A day (including the night), a period of 24 hours; दिने दिने सा परिवर्धमाना Ku.1.25; सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि R.2.25.
• दिनकरः m. the sun; तुल्योद्योगस्तव दिनकृतश्चाधिकारो मतो नः V.2.1; दिनकरकुलचन्द्र चन्द्रकेतो U.6. 8; R.9.23.

(इ) विशिष्टानां शब्दानां विवेचनम्

(इ-1) प्रसृतम् –

• प्रसृत p. p. 1 Gone forward. -2 Stretched out, extended. -3 Spread, diffused.
• प्रसृ 1 P. To flow forth, spring, arise, proceed; लोहिताद्या महानद्यः प्रसस्रुस्तत्र चासकृत् Mb. -2 To go forth, advance; वेलानिलाय प्रसृता भुजङ्गाः R.13.12; अन्वेषणप्रसृते च मित्रगणे Dk. -3 To spread, spread round; कृशानुः किं साक्षात् प्रसरति दिशो नैष नियतम् K. P.1; प्रसरति तृणमध्ये लब्ध- वृद्धिः क्षणेन (दवाग्निः) Ṛs.1.25. -4 To spread, prevail, pervade; प्रसरति परिमाथी को$प्ययं देहदाहः Māl.1.41; भित्त्वा भित्त्वा प्रसरति बलात् को$पि चेतोविकारः U.3.36.

(इ-2) अपरेषाम् – अपर-इति सर्वनाम | तस्य 6’3

• अपर a. (treated as a pronoun in some senses) 1 Having nothing higher or superior, unrivalled. matchless; without rival or second (नास्ति परो यस्मात्); स्त्रीरत्नसृष्टिर- परा प्रतिभाति सा मे Ś.2.1; cf. अनुत्तम, अनुत्तर. -2 [न पृणाति संतोषयति पृ अच्] (a) Another, other (used as adj. or subst.). वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरो$पराणि Bg.2.22. (b) More, additional; कृतदारो$परान् दारान् Ms.11.5. (c) Second, another Pt.4.37; स्वं केशवो$पर इवाक्रमितुं प्रवृत्तः Mk.5.2 like another (rival) Keśava. (d) Different; other; अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरे$परे Ms. 1.85; Ks.26.235; Pt.4.6 (with gen.).

(इ-3) विषहते – विषह् (वि+सह्) ⇒ लटि प्रथमपुरुषैकवचनम्

• सह् 1 Ā. (सहते, epic Paras. also; सोढ; the स् of सह् is changed to ष् after prepositions as नि, परि, वि, except when ह् is changed for ढ्) 1 (a) To bear, endure, suffer, put up with; खलोल्लापाः सोढाः Bh.3.6; पदं सहेत भ्रमरस्य पेलवं शिरीषपुष्पं न पुनः पतत्रिणः Ku.5.4; so दुःखम्, संपातम्, क्लेशम् &c.; R.12.63;.11.52; Bk.17.59. (b) To tolerate, allow; प्रकृतिः खलु सा महीयसः सहते नान्यसमुन्नतिं यया KI.2.21; Me. 17; R.14.63. -2 To forgive, forbear; वारंवारं मयैतस्याप- राधः सोढः H.3; प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् Bg.11.44.
• विषह् 1 Ā. 1 To bear, suffer, endure; दुर्वारं सा कथमपि परित्यागदुःखं विषेहे R.14.87;3.63;8.57. -2 To resist, oppose, withstand, be able to resist; तस्यामेव रघोः पाण्ड्याः प्रतापं न विषेहिरे R.4.49. -3 To be able; Śi.14.29;17.1. -4 To allow.

(इ-4) स्वः – स्व इति सर्वनाम ⇒ पुँ. 1’1

• स्व  pron. a. 1 One’s own, belonging to oneself, often serving as a reflexive pronoun; स्वनियोगमशून्यं कुरु Ś.2; प्रजाः प्रजाः स्वा इव तन्त्रयित्वा 5.5; oft. in comp. in this sense; स्वपुत्र, स्वकलत्र, स्वद्रव्य. -2 Innate, natural, inherent, peculiar, inborn; सूर्यापाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम् Me.82; Ś.1.19; स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U. 6.14.

(इ-5) मयूखैः – मयूख पुँ. 3’3

• मयूखः [मा ऊख मयादेशः Uṇ.5.25] 1 A ray of light, beam, ray, lustre, brightness; विसृजति हिमगर्भैरग्निमिन्दु- र्मयूखैः Ś.3..4; R.2.46; Śi.4.56; Ki.5.5,8. -2 Beauty. -3 A flame.

(इ-6) तपति – तप् ⇒ लटि प्रथमपुरुषैकवचनम्

• तप् – 1 P. rarely Ā., 4. P. (तपति, तप्यति; तप्त) 1 (Intransitively used) (a) To shine, blaze (as fire or sun); तमस्तपति घर्मांशौ कथमाविर्भविष्यति Ś.5.14; R.5.13; U.6.14; Bg.9.19. (b) To be hot or warm, give out heat. (c) To suffer pain; तपति न सा किसलयशयनेन Gīt.7. (d) To mortify the body, undergo penance (with तपस्); अगणिततनूतापं तप्त्वा तपांसि भगीरथः U.1.23. -3 (Transitively used) (a) To make hot, heat, warm; Bk.9.2; पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् Bg.11.19. (b) To inflame, burn, consume by heat; तपति तनुगात्रि मदनस्त्वामनिशं मां पुनर्दहत्येव Ś.3.16.; अङ्गैरनङ्गतप्तैः 3.6. (c) To hurt, injure, damage, spoil; यास्यन् सुतस्तप्यति मां समन्युम् Bk.1.23; Ms.7.6. (d) To pain, distress. (e) mortify the body, undergo penance (with तपस्). -Pass. (तप्यते) (regarded by some as a root of the 4th conjugation) 1 To be heated, suffer pain. -2 To undergo severe penance (oft. with तपस्); शम्बूको नाम वृषलः पृथिव्यां तप्यते तपः U.2.8. -II. 1 U. or Caus. (तापयति-ते, तापित) 1 To heat, make warm; गगनं तापितपायितासिलक्ष्मीम् Śi.2.75; न हि तापयितुं शक्यं सागराम्भस्तृणोल्कया H.1.83. -2 To torment, pain, distress; भृशं तापितः कन्दर्पेण Gīt.11; Bk.8.13. -With निस् 1 to heat. -2 to purity. -3 to burnish. -वि 1 to shine (Ātm. like उत्तप् q. v.); रविर्वितपते$त्यर्थम् Bk.8.14. -2 to warm, heat.

(इ-7) आग्नेयः – अग्नेः अयम् इति आग्नेयः

• आग्नेय a. (-यी f.) [अग्नेरिदं अग्निर्देवता वास्य ढक्] 1 Belonging to Agni; fiery. Vāj.24.6. -2 Offered or consecrated to Agni; अभिशस्तो मृषा कृच्छ्रं चरेदाग्नेयमेव वा Y.3.287. -3 Similar to fire (as an insect). -4 Increasing the fire in the stomach; stimulating digestion. -5 Kindling the fire (as ghee &c.) शणसर्जरसादीनि यानि द्रव्याणि कानिचित् । आग्नेयान्युत सन्तीह Mb.1.144.9.

(इ-8) ग्रावा – ग्रावन् ⇒ पुँ. 1’1

• ग्रावन् a. Hard, solid. -m. 1 A stone or rock; किं हि नामैतदम्बुनि मज्जन्त्यलाबूनि ग्रावाणः संप्लवन्त इति Mv.1; अपि ग्रावा रोदित्यपि दलति वज्रस्य हृदयम् U.1.28; Śi.4.23.
• आग्नेयः ग्रावा = fiery stone, burning coal

(इ-9) निकृतः – निकृ ⇒ क्त-कृदन्तम् निकृत ⇒ पुं. प्र. एक.

• निकृ 8 U. Ved. 1 To humiliate, subdue, overcome. -2 To maltreat, act or treat ill. -3 To injure, wrong, offend.

(इ-10) तेजांसि – तेजस् नपुं. 2’3

• तेजस् n. [तिज्-भावे करुणादै असुन्] 1 Sharpness. -2 The sharp edge (of a knife &c.). -3 The point or top of a flame. -4 Heat, glow. glare. -5 Lustre, light, brilliance, splendour; दिनान्ते निहितं तेजः R.4.1; तेजश्चास्मि विभावसौ Bg.7.9,1. -6 Heat or light considered as the third of the five elements of creation (the other four being पृथिवी, अप्, वायु and आकाश). -7 The bright appearance of the human body, beauty; अरिष्टशय्यां परितो विसारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा R.3.15. -8 Fire of energy; शतप्रधानेषु तपोधनेषु गूढं हि दाहात्मकमस्ति तेजः Ś. 2.7; U.6.14. -9 Might, prowess, strength, courage, valour; martial or heroic lustre; तेजस्तेजसि शाम्यतु U. 5.7; Ś.7.15. -10 One possessed of heroic lustre; तेजसां हि न वयः समीक्ष्यते R.11.1; Pt.1.328;3.33. -11 Spirit, energy. -12 Strength of character, not bearing insult or ill-treatment with impunity. -13 Majestic lustre, majesty, dignity, authority, consequence; तेजोविशेषानुमितां (राजलक्ष्मीं) दधानः R.2.7. -14 Semen, seed, semen virile; स्याद्रक्षणीयं यदि मे न तेजः R.14.65; 2.75; दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतये भुवः Ś.4.3. -15 The essential nature of anything. -16 Essence, quint- essence. -17 Spiritual, moral, or magical power. -18 Fire; यज्ञसेनस्य दुहिता तेज एव तु केवलम् Mb.3.239.9. -19 Marrow. -20 Bile. -21 The speed of a horse. -22 Fresh butter. -23 Gold. -24 Clearness of the eyes. -25 A shining or luminous body, light; ऋते कृशानोर्न हि मन्त्रपूतमर्हन्ति तेजांस्यपराणि हव्यम् Ku.1.51; Ś.4.2. -26 The heating and strengthening faculty of the human frame seated in the bile (पित्त). -27 The brain. -28 Violence, fierceness. -29 Impatience. -30 Anger; मित्रैः सह विरोधं च प्राप्नुते तेजसा वृतः Md.3.28.18. -31 The sun; उपप्लवांस्तथा घोरान् शशिनस्तेजसस्तथा Mb.12. 31.36.

(इ-11) वमति – वम् ⇒ लटि प्र.पु.एक.

• वम् 1 P. (वमति, वान्त; caus. वामयति, वमयति; but with prepositions only वमयति) 1 To vomit, spit out, eject from the mouth; रक्तं चावमिषुर्मुखैः Bk.15.62;9.1;14.3. -2 To send forth or out, pour out, give out, give off, give forth, emit (fig. also); किमाग्नेयग्रावा निकृत इव तेजांसि वमति U.6.14; Ś.2.7; R.16.66; Me.2; अविदितगुणापि सत्कविभणितिः कर्णेषु वमति मधुधाराम् Vās. -3 To throw out or down; वान्तमाल्यः R.7.6. -4 To reject; अथैतद्वचः पणयो वमन्नित् Ṛv.1.18.8.

(ई) अन्वयाः अन्वयार्थाश्च

1. तेजस्वी अपरेषाम् प्रसृतम् तेजः न विषहते = Person with own merit does not bear shining displayed by others
2. सः तस्य अकृतकः स्वः भावः प्रकृति-नियतत्वात् = such is his natural character, inculcated by Nature
3. यदि देवः दिनकरः मयूखैः अश्रान्तम् तपति = Even if the sun shines hot and non-stop
4. किम् आग्नेयः ग्रावा निकृतः इव तेजांसि वमति = does a burning charcoal emit its heat any less, as if defeated (by the sun’s shine) ?

(उ) छन्दोभ्यासः

न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां विषहते (17 अक्षराणि)

(1 22)(222) (111)(112)(2 11)12 इति मात्राः

य-म-न-स-भ-ल-ग इति गणाः

स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः (17 अक्षराणि)

मयूखैरश्रान्तं तपति यदि देवो दिनकरः (17 अक्षराणि)

किमाग्नेयो ग्रावा निकृत इव तेजांसि क्मति (17 अक्षराणि)

शिखरिणीवृत्तम् – रसैर्रुद्रैश्छिन्ना यमनसभलागा शिखरिणी 

(ऊ) टिप्पण्यः Notes

1. The theme of the verse of Lesson # 130 was तेजस्वी पुरुषः परकृतविकृतिम् कथम् सहते. The tone there was interrogative. Here the theme is identical तेजस्वी अपरेषाम् प्रसृतम् तेजः न विषहते, very much endorsing the theme of the previous lesson.
   1. The verse in the previous lesson is said to be a सुभाषितम् in नीतिशतकम् by भर्तृहरि.
   2. This one is from उत्तररामचरितम् by भवभूति.
2. In the previous verse the example was of a sun-stone. Here the example is of burning charcoal, a stone, all the same.
3. The previous verse was in आर्यावृत्तम्. This one is in शिखरिणीवृत्तम्.
4. In both verses there is the hypothesis and an example endorsing the hypothesis. So, both verses are good examples of दृष्टान्तालङ्कार.
5. The theme being identical, the two verses together exemplify the precept, “Truth is one. The magi present it in different words and different styles” एकं सत् विप्रा बहुधा वदन्ति
   1. Two verses studied in Lessons #102 and #103 also had identical theme “States of happiness and sorrow are not constant. They keep alternating” The example was also identical that “spokes of a wheel do move up and down”.
6. Study of सुभाषित-s is charming, because one gets to learn eternal, universal truths, put forth in crisp, poetic style. Alongside, their study makes study of Sanskrit also interesting.
7. Study of Sanskrit words from Apte’s on-line dictionary also becomes an interesting study.

शुभमस्तु !

-o-O-o-

 

Advertisements

Lesson 130

श्लोकशः संस्कृताध्ययने शताधिकत्रिंशत्तमः पाठः |

Lesson 130 in Learning Sanskrit by श्लोक-s

यदचेतनोऽपि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः

तत्तेजस्वी पुरुषः परकृतविकृतिं कथं सहते

Reading the श्लोक would be smooth by knowing the meter. For knowing the meter we must do prosody-analysis. For prosody-analysis, the four quarters should be identified. Identifying the quarters comes natural if one would read the verse letter by letter and word by word. One would experience while reading, a natural pause, which would be the end of a quarter. I got quarters as below when reading this श्लोक  

यदचेतनोऽपि पादैः

(112)(121)(22) = 12 मात्राः

स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः

(222)(111)(111)(112)2 = 18 मात्राः

तत्तेजस्वी पुरुषः

(222)(2112) = 12 मात्राः

परकृतविकृतिं कथं सहते

(111)(111)(2 12)(112) = 15 मात्राः

Because the quarters are not equal, it becomes good to do assessment of only the मात्रा-s. Count of the मात्रा-s shows that it conforms to

यस्याः पादे प्रथमे |

द्वादश मात्रास्तथा तृतीयेऽपि |

अष्टादश द्वितीये |

चतुर्थके पञ्चदश साऽऽर्या ||

So it is आर्या meter here.

(A) पदच्छेदैः – यत् अचेतनः अपि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुः इनकान्तः तत् तेजस्वी पुरुषः परकृतविकृतिम् कथम् सहते

(B) सामासिकशब्दानां विग्रहाः

(B-1) अचेतनः – न चेतनः इति अचेतनः (नञ्-तत्पुरुषः)

• चेतन a. (-नी f.) [चित् -ल्यु] 1 Animate, alive, living, sentient, feeling; चेतनाचेतनेषु Me.5 animate and inanimate. -2 Visible, conspicuous, distinguished. -नः 1 A sentient being, a man. -2 Soul, mind. -3 The supreme soul. -4 An animal in general. -ना 1 Sense, consciousness;

(B-2) इनकान्तः – इनेन कान्तः इति इनकान्तः (तृतीया-तत्पुरुषः)

• इन a. 1 Able, strong, powerful, mighty. -2 Bold, determined. -3 Glorious. -नः 1 A lord, master. लोके भवाञ्जगदिनः कलयावतीर्णः Bhāg.1.7.27. -2 The sun; तपत्विनः Śi.2.65. भजति कल्पमिनः प्रतिपद्ययम् Rām. Ch.4.21. (cf. इनो भागो धामनिधिरंशुमाल्यब्जिनीपतिः Ak. -3 A king; न न महीनमहीनपराक्रमम् R.9.5. -4 The lunar mansion Hasta. -Comp. -कान्तः sunstone (सूर्यकान्त); Bh.2.37. यदचेतनो$ पि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः. -सभम् a royal court or assembly. P.II.4.23
• कान्तः – कान्त p. p. [कम्-क्त] 1 Desired, favourite, loved, dear; कान्तं क्रतुं चाक्षुषम् M.1.4. -2 Pleasing, agreeable; भीमकान्तैर्नृपगुणैः R.1.16. -3 Lovely, beautiful; सर्वः कान्तमात्मीयं पश्यति Ś.2. -तः 1 A lover. -2 A husband; कान्तोदन्तः सुहृदुपगतः संगमात् किंचिदूनः Me.12; Śi.1.3, 29. -3 Any beloved person. -4 The moon. -5 The spring. -6 A kind of iron. -7 A precious stone (in comp. with सूर्य, चन्द्र and अयस्). -8 An epithet of (1) Kārttikeya, (2) Kṛiṣṇa.
• इनकान्तः = solar photovoltaic substance ?
  • Also, some interesting information about phosphorus “  White phosphorus is the least stable, the most reactive, the most volatile, the least dense, and the most toxic of the allotropes. It gradually changes to red phosphorus, a transformation accelerated by light and heat”.
  • In one English translation of this सुभाषितम् the word इनकान्तः has been translated as “jasper” See “..When even an inanimate object like jasper becomes hot with the touch of sun beams, then how can a brilliant man brook any affront from others ? ..”

(B-3) परकृतविकृतिम् – परकृतविकृतिः इति स्त्रीलिङ्गि सामासिकशब्दः | तस्य द्वितीयैकवचनम् |

• परेण कृता इति परकृता (तृतीया-तत्पुरुषः)
• परकृता विकृतिः इति परकृतविकृतिः (कर्मधारयः)
  • विकृतिः = विपरीता कृतिः = inappropriate behaviour.

(C) विशिष्टशब्दानां विवेचनम्

(C-1) स्पृष्टः – स्पृश् (6 प.) To touch ⇒ क्त-कृदन्तम् स्पृष्ट | अत्र पुँल्लिङ्गि | तस्य प्रथमैकवचनम् |

(C-2) प्रज्वलति – प्र+ज्वल् (1 प.) To become hot ⇒ लटि प्रथमपुरुषे एकवचनम् |

(C-3) सवितुः – सवितृ ⇒ षष्ठ्यैकवचनम्

• सवितृ a. (-त्री f.) [सू-तृच्] Generating, producing, yielding; सवित्री कामानां यदि जगति जागर्ति भवती G. L.23. -m. 1 The sun; अनन्यदृष्टिः सवितारमैक्षत Ku.5.2; उदेति सविता ताम्रस्ताम्र एवास्तमेति च K. P.7.

(C-4) तेजस्वी – तेजस्विन्  ⇒ पुँ. प्रथमैकवचनम् |

• तेजस्विन् a. (-नी f.) 1 Brilliant, bright. -2 Powerful, heroic, strong; न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां विषहते U.6.14; Ki.16.16. -3 Dignified, noble. -4 Famous, illustrious. -5 Violent; Bṛi. S.11.2. -6 Haughty. -7 Lawful.

(C-5) पुरुषः – पुरुष ⇒ पुँ. प्रथमैकवचनम् |

• पुरुषः [पुरि देहे शेते शी-ड पृषो˚ Tv.; पुर्-अग्रगमने कुषन् Uṇ. 4.74] 1 A male being, man; अर्थतः पुरुषो नारी या नारी सार्थतः पुमान् Mk.3.27; Ms.1.32;7.17;9.2; R.2.41. -2 Men, mankind.

(C-6) सहते – सह् (1 आ.) ⇒ लटि प्रथमपुरुषे एकवचनम् |

• सह् I. 4 P. (सह्यति) 1 To satisfy. -2 To be pleased. -3 To endure, bear. -II. 1 Ā. (सहते, epic Paras. also; सोढ; the स् of सह् is changed to ष् after prepositions ending in ह, as नि, परि, वि, except when ह् is changed for ढ्) 1 (a) To bear, endure, suffer, put up with.

(D) अन्वयाः अन्वयार्थाश्च

1. यत् सवितुः पादैः स्पृष्टः इनकान्तः अचेतनः अपि प्रज्वलति  
   1. यत् = Fact being that
   2. सवितुः पादैः स्पृष्टः = touched by the feet of the Sun
   3. इनकान्तः = the sun-stone
   4. अचेतनः अपि = despite being non-living
   5. प्रज्वलति = becomes hot
2. तत् तेजस्वी पुरुषः परकृतविकृतिम् कथम् सहते
   1. तत् = then
   2. कथम् = how
   3. तेजस्वी पुरुषः = a meritorious person
   4. सहते = (would) bear
   5. परकृतविकृतिम् = inappropriate treatment by others ?

(E) टिप्पण्यः Notes

1. This सुभाषितम् is a good example of दृष्टान्तालङ्कारः a figure of speech, in which a hypothesis is explained by an example. The hypothesis is “Would (/should) a meritorious person bear inappropriate treatment by others ?” The example दृष्टान्त is that even a sun-stone, an inanimate object becomes hot (angry), when touched by sun by His feet. Any person causing another to be touched by his feet is disrespectful behaviour. Here, behaviour of the sun is considered as a disrespectful behaviour.
   1. As per English idiom, the figure of speech here can be called as personification. The sun-stone is inanimate. Its property of getting hot due to sun-rays is personified to a person feeling offended and getting angry. Even sun-rays are called as feet of the sun. So, the sun is also personified. Any person causing another to be touched by his feet is disrespectful behaviour. Here, sun-rays, feet of the sun, touching the sun-stone, is considered inappropriate behaviour of the sun unto the sun-stone. The sun-stone feels offended and becomes hot.  
2. The सुभाषितम् is also a good advice about self-respect. I was highly impressed by the Japanese etiquette of exchanging business cards. The etiquette is a marvelous combination of both self-respect and respect unto others.
3. In the detailing I got in Apte’s dictionary for the word तेजस्विन्, there is a quote न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां विषहते U.6.14 (उत्तररामचरितम् Act 6 Verse 14). That verse seems to be a सुभाषितम् by itself and with identical purport as in this सुभाषितम्. It would be good to study that in the next lesson.

शुभमस्तु !

-o-O-o-

 

Lesson 129

संस्कृताध्ययनम् Lesson No. 129 एकोनत्रिंशत्तमः (नवविंशतितमः) पाठः |

अनेकशास्त्रं बहुवेदितव्यम्  

अल्पश्च कालो बहवश्च विघ्ना:।

यत्सारभूतंस्तदुपासितव्यम्

हंसो यथा क्षीरमिवाम्बुमध्यात्॥

पदच्छेदैः – अनेक-शास्त्रम् बहु-वेदितव्यम् अल्पः च कालः बहवः च विघ्नाः यत् सार-भूतम् तत् उपासितव्यम् हंसः यथा क्षीरम् इव अम्बु-मध्यात्

सामासिक-शब्दानां विग्रहाः

अनेकशास्त्रम् –

• न एकम् इति अनेकम् (नञ्-तत्पुरुषः)
• अनेकं शास्त्रम् इति अनेकशास्त्रम् (कर्मधारयः)
• शास्त्रम् = शास्त्रम् [शिष्यते$नेन शास्-ष्ट्रन्] 1 An order, a command, rule, precept.
  • शास् 2 P. (शास्ति, शशास, अशिषत्, शासिष्यति, शासितुम्, शिष्ट) 1 To teach, instruct, train (governing two accusatives in this sense); माणवकं धर्म शास्ति Sk.; Bk.6.1; शिष्य- स्ते$हं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् Bg.2.7. -2 To rule, govern; अनन्यशासनामुर्वी शशासैकपुरीमिव R.1.3;1.1;14.85;19.57; Ś.1.25; Bk.3.53. -3 To order, command, direct, enjoin; इति रामो वृषस्यन्ती वृषस्कन्धः शशास ताम् R.12.34;
  • From the above meanings of शास्, meaning of शास्त्रम् becomes “the governing principle” and in turn the “science” Note, science means “a systematically organized body of knowledge on a particular subject”
• Since areas of knowledge are many, अनेकशास्त्रम् = (more than one) many sciences

बहुवेदितव्यम् –

• (यस्मिन्) वेदितव्यम् बहु (तत्) बहुवेदितव्यम् (बहुव्रीहिः)
• बहु = बहु a. (हु or ही f.; compar. भूयस्; super. भूयिष्ठ) 1 Much, plentiful, abundant
• वेदितव्यम् – विद् (2P, 4A, 6U, 7A, 10A)-धातोः तव्यत्-कृदन्तम् वेदितव्य | तस्य नपुं. प्र, एक. |
• बहुवेदितव्यम् = having much to learn

सारभूतम् –

• सारम् इव (एव वा) भूतम् इति सारभूतम् (कर्मधारयः)
• सारः/सारम् = Essence, essential part, quintessence
• सारभूतम् = What has become (what can be considered to be) the essence

अम्बुमध्यात् – अम्बु-मध्यः ⇒ तस्मात्

• अम्बोः मध्यः अम्बुमध्यः (षष्ठी-तत्पुरुषः)
• अम्बु = n. [अम्ब्-शब्दे उण्] 1 Water; गाङ्गमम्बु सितमम्बु यामुनम् K. P.1. -2 The watery element of the blood
• अम्बुमध्यात् = from milky waters

विशिष्टशब्दानां विवेचनम्

उपासितव्यम् – उप+आस् (2 आ.) इत्यस्य धातोः तव्यत्-कृदन्तम् उपासितव्य ⇒ नपुं. प्र. एक.

• उपास् = To sit near, to practice
• उपासितव्यम् = यस्य उपासना कर्तव्या तत् उपासितव्यम्
• उपासना = Intense practice

विघ्नाः – विघ्नः [विहन्-क] (rarely n.) 1 An obstacle, interruption, impediment, a hindrance 

क्षीरम् – क्षीरः क्षीरम् 1 Milk; हंसो हि क्षीरमादत्ते तन्मिश्रा वर्जयत्यपः Ś.6.28. -2 The milky juice or sap of trees, exudation; resin; ये तत्क्षीरस्रुतिसुरभयो दक्षिणेन प्रवृत्ताः Me.19; Ku.1.9. -3 Water; तिर्यग्वाहाश्च क्षीरिणः Rām.2.15.6. -रः See क्षीरस्वामिन्; क्षीराभिधाच्छब्दविद्योपाध्यायात्संभृतश्रुतः Rāj. T.4. 489.

अन्वयाः अन्वयार्थाश्च –

1. अनेक-शास्त्रम् बहु-वेदितव्यम् (भवति) = Sciences are more than one; there is much to learn (in each)
2. कालः च अल्पः (भवति) = time is short
3. विघ्नाः च बहवः (भवन्ति) = impediments are many
4. यथा हंसः अम्बु-मध्यात् क्षीरम् (उपास्ते) = just as a swan extracts only the milk from milky waters
5. इव (= तथा) यत् सार-भूतम् (भवति) तत् उपासितव्यम् (भवति) = one should grasp the essence.

छन्दोविश्लेषणम्

अनेकशास्त्रं बहुवेदितव्यम् (11 अक्षराणि)

(121)(22 1)(121)22 इति मात्राः

ज,त,ज,ग,ग इति गणाः उपेन्द्रवज्रा-वृत्तम्

अल्पश्च कालो बहवश्च विघ्ना: (11 अक्षराणि)

(221) (221) (121)22 इति मात्राः

त,त,ज,ग,ग इति गणाः इन्द्रवज्रा-वृत्तम्

Because there is combination of इन्द्रवज्रा and उपेन्द्रवज्रा the वृत्तम् of the verse as a whole is called as उपजाति. As can be seen, combination of इन्द्रवज्रा and उपेन्द्रवज्रा works very well, without affecting the rhythm, because both have 11 letters in each quarter.

टिप्पण्यः Notes

1. I came to note that mostly the last line is found written as हंसो यथा क्षीरमिवाम्भुमध्यात् – note म्भु in place of म्बु. There is no word as अम्भु for water or milky water. There is अम्भस् or अम्बु. With अम्भस् the compound word would be अम्भोमध्यात्. That offends the meter. I have adopted अम्बु.
2. This सुभाषितम् has two synonyms क्षीरम् and अम्बु. There is renowned Sanskrit text, known as अमरकोश, which is basically a compilation of synonyms. Apart from क्षीरम् and अम्बु other commonly known synonyms for water are उद-उदकम् जलम्, नीरम्, वारि, पयस्, तोयम्, सलिलम् अप् (आपः) etc. The logic can be extended to consider words for some specific liquids, juices and for liquids in general, then one can note रसः रसम् द्रवः द्रवणम् पानम् पेयम् सोमः सुधा अमृतम्. That is an interesting angle for study of Sanskrit.
3. There is simile उपमालङ्कार. That merits checking how fitting the simile is. Simile is a figure of speech, wherein two things are compared. In Sanskrit the two things that are compared are called (उपमा or उपमान) and उपमेय. Here we have
   1. the उपमेय with four aspects – (i) student अभ्यासकः (ii) to extract उपासितव्यम् (iii) the essence सारभूतम् (iv) from the sciences अनेकशास्त्रम्  बहुवेदितव्यम्.
   2. The उपमान also has four aspects – (i) the swan हंसः (ii) to extract उपास्ते (iii) milk क्षीरम् (iv) from milky water अम्बुमध्यात्.
4. With such good one-to-one correspondence between aspects of उपमेय and उपमान, it is a good simile.
   1. What is missed out in the simile is अल्पश्च कालः बहवश्च विघ्नाः
5. There seems to be some logical anomaly in the argument or advocacy, because when studying any text, one cannot extract its essence, unless one has read it through at least once.
6. But there is truth also there, that when reading any new text for the first time itself, one should always have at hand a highlighter or a pencil and have the habit of highlighting or underlining the important and/or appealing or noteworthy points. I have experienced the agony of not having practiced this. I read through “Mahabharatam” by William Buck. Only towards the end, it came to mind that I should have marked the important and noteworthy points. I had no other option, but to make a second reading of the entire book. At  this second time I did use a highlighter. Then it came to mind to check, whether the highlighted text has a good continuity of the narration. And lo ! It really made a good reading, even though the highlighted text was only about one-fifth of the original.
7. The magazine “Readers’ Digest” appeals to be a good example of the art of condensing a text into a “digest”.
8. In the phrase यत् सार-भूतम् तत् उपासितव्यम्, the word सार-भूतम् has all that meaning of “digestible condensed version, bringing out the essence”. संक्षेपः is also a good Sanskrit word for “Digest type of extract”.
9. “Cultivate the habit of making a digestible condensed version, bringing out the essence” becomes a good advice obtaining from this सुभाषितम्.  

शुभमस्तु !

-o-O-o-

Index of Lesson Nos. and सुभाषित-s

Index of Lesson Nos. and सुभाषित-s

1. त्वमेव माता च पिता त्वमेव
2. उद्यमः साहसं धैर्यं बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः  
3. शरदि न वर्षति गर्जति
4. उद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः
5. सुजनो न याति वैरम् परहितनिरतो विनाशकालेऽपि
6. अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्  
7. रामो राजमणिः सदा विजयते  
8. रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातम्  
9. न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वो भविष्यति | अतः श्वः करणीयानि कुर्यादद्यैव बुद्धिमान् |  
10. इन्द्रो वायुर्यमश्चैव नैर्ऋतो मध्यमस्तथा
11. शिरो मे राघवः पातु + Revisited
12. …. पश्यञ्शृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्
13. अतिपरिचयादवज्ञा संततगमनादनादरो भवति  
14. पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम्  
15. अहञ्च त्वञ्च राजेन्द्र लोकनाथावुभावपि  
16. न चोरहार्यं न च राजहार्यं  
17. तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया  
18. क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत्  
19. अजरामरवत्प्राज्ञः विद्यामर्थं च साधयेत्  
20. आचार्यात् पादमादत्ते पादं शिष्यः स्वमेधया |
21. उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते  
22. यल्लिङ्गं  यद्वचनं या  च विभक्तिर्विशेष्यस्य  
23. व्यतिषजति पदार्थानान्तरः कोऽपि हेतुः  
24. ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते  
25. आशा नाम मनुष्याणां काचिदाश्चर्य-शृङ्खला
26. अशनं मे वसनं मे जाया मे बन्धु-वर्गो मे  
27. पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम्  
28. यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः  
29. सत्यम् ब्रूयात् प्रियम् ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम्   
30. सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः  
31. गुणातीतः स उच्यते  
32. भूत-भावोद्भव-करो विसर्गः कर्म-संज्ञितः  
33. आयुषः खण्डमादाय रविरस्तमयं गतः  
34. गर्जसि मेघ न यच्छसि तोयं also वितर वारिद वारि दवातुरे  
35. दातव्यं इति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे … तत्तामसमुदाहृतम्  
36. रे रे चातक सावधानमनसा  
37. धूमज्योतिस्सलिलमरुतां संनिपातः क्व मेघः
38. पात्रविशेषे न्यस्तं गुणान्तरं व्रजति शिल्पमाधातुः  
39. सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो  
40. देवानामिदमामनन्ति मुनयः
41. यद्येन क्रियते किंचिद्येन येन यदा यदा also तच्चिन्तनं तत्कथनम् अन्योन्यं तत्प्रबोधनम्  
42. यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं  
43. अस्मान् साधु विचिन्त्य  
44. शुश्रूषस्व गुरून् कुरु  
45. अर्थो हि कन्या परकीय एव  
46. ऐश्वर्यस्य विभूषणम् सुजनता  
47. करे श्लाघ्यस्त्यागः also कराग्रे वसते लक्ष्मीः and द्यौः शान्तिरन्तरिक्ष शान्तिः  
48. अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः  
49. अनाचारेण मालिन्यं अत्याचारेण मूर्खता  
50. अव्याकरणमधीतं भिन्नद्रोण्या तरंगिणीतरणम्  
51. यदा किञ्चिज्ज्ञोऽहं गजमिव मदान्धः समभवम् and supplement  
52. सिंहः शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु and supplement   
53. न तेन स्थविरो भवति येनास्य पलितं शिरः  
54. संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः  
55. नृत्तावसाने नटराजराजः  
56. काचं मणिं काञ्चनमेकसूत्रे  
57. अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम्  
58. तर्कोऽप्रतिष्ठः श्रुतयो विभिन्नाः  
59. मा गा इत्यपमङ्गलं व्रज सखे  
60. “भो भोः पान्थ कुतो?” “नगरतो”
61. भोजनान्ते च किं पेयम्  
62. यावत्स्वस्थमिदं कलेवरगृहम्  
63. अपि क्रियार्थं सुलभं समित्कुशम्  
64. काव्यशास्त्रविनोदेन and comments  
65. व्यसनान्यत्र बहूनि  
66. अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते  
67. अन्यदेवाहुर्विद्यया  
68. विद्यां चाविद्यां च   
69. असतो मा सद्गमय  
70. चतुरः सखि मे भर्ता
71. पिण्डे पिण्डे मतिर्भिन्ना  
72. अग्निः शेषः ऋणं शेषं शत्रुः शेषस्तथैव च and supplement   
73. नोपेक्षितव्यो विद्वद्भिः शत्रुरल्पोऽप्यवज्ञया and supplement  जातं वंशे भुवनविदिते पुष्करावर्तकानाम्
74. उपायाः सामं दामं च भेदो दण्डस्तथैव च  
75. सानुस्वारश्च दीर्घश्च विसर्गी च गुरुर्भवेत्  
76. आरभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः  
77. रत्नैर्महार्हैस्तुतुषो न देवाः  
78. क्वचिद्भूमौ शय्या क्वचिदपि च पर्यङ्कशयनम्  
79. रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्ततुरगाः
80. पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे
81. विजेतव्या लङ्का चरणतरणीयो जलनिधिः  
82. वनानि दहतो वह्नेः सखा भवति मारुतः  
83. अश्वं नैव गजं नैव व्याघ्रं नैव च नैव च  
84. अमन्त्रमक्षरं नास्ति नास्ति मूलमनौषधम्  
85. न दैवमिति सञ्चिन्त्य त्यजेदुद्योगमात्मनः and supplement
86. योजनानां सहस्रं तु शनैर्गच्छेत् पिपीलिका  
87. सुश्रान्तोऽपि वहेद्भारं शीतोष्णं न च पश्यति and supplement
88. स्तोकं स्तोकं ग्रसेत् ग्रासं देहो वर्तेत यावता  
89. अणुभ्यश्च महद्भ्यश्च शास्त्रेभ्यः कुशलो नरः  
90. ॐ सह नाववतु | सह नौ भुनक्तु  
91. मरणान्तानि वैराणि निवृत्तं नः प्रयोजनम्  
92. यथा काष्ठं च काष्ठं च समायेतां महादधौ  
93. आचिनोति च शास्त्रार्थान् आचारे स्थापयत्यपि  
94. बुभुक्षितैर्व्याकरणं न भुज्यते  
95. पथ्ये सति गदार्तस्य किमौषधिनिषेवणैः  
96. सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम्  
97. दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य  
98. जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः  
99. गुणेषु क्रियतां यत्नः किमाटोपैः भयंकरैः  
100. सम्पूर्णकुम्भो न करोति शब्दम्
101. कठिनः समयः न वर्तते सदैव also छिन्नोऽपि रोहति तरुः
102. नन्वात्मानं बहु विगणयन्नात्मनैवावलम्बे  
103. पूर्वं त्वयाप्यभिमतं गतमेवमासीत्  
104. सुखमापतितं सेव्यं दुःखमापतितंस्तथा  
105. देहबुद्ध्या तु दासोऽस्मि जीवबुद्ध्या त्वदंशकः
106. हंसः श्वेतो बकः श्वेतः को भेदो बकहंसयोः
107. अस्ति यद्यपि सर्वत्र नीरं नीरजमण्डितम् +3
108. नीरक्षीरविवेके हंसालस्यं त्वमेव तनुषे चेत् +2   
109. अम्भोजिनीवनविहारविलासमेव + 3
110. कस्त्वं लोहितलोचनास्यचरणः + 2
111. कस्त्वं शूली मृगय भिषजं नीलकण्ठः प्रियेऽहम्  
112. पाराशर्यवचः सरोजममलं गीतार्थगन्धोत्कटम्  
113. आ नो भद्राः क्रतवो यन्तु विश्वतः  
114. वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये  
115. कृण्वन्तो विश्वमार्यम्  
116. ॐ भूर्भुवः स्वः तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि  
117. यस्य षष्ठी चतुर्थी च विहस्य च विहाय च  
118. मुक्तेषु रश्मिषु निरायतपूर्वकाया  
119. स्वल्पाक्षरमसंदिग्धं सारवद्विश्वतो मुखम्  
120. गोपीभाग्यमधुव्रात शृङ्गिशोदधिसंधिग
121. रसगुणपूर्णमहीसमशकनृपसमयेऽभवन्ममोत्पत्तिः
122. तमाखुपत्रं राजेन्द्र भज माज्ञानदायकम्
123. जरा हरति रूपं हि धैर्यमाशा
124. या तूत्तरोष्ठेन समुन्नतेन रूक्षाग्रकेशी कलहप्रिया सा
125. मृगमीनसज्जनानां तृणजलसंतोषविहितवृत्तीनाम्
126. अपायसंदर्शनजां विपत्तिमुपायसंदर्शनजां च सिद्धिम्
127. ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञाम् जानन्ति ते किमपि तान्प्रति नैष यत्नः
128. रे रे रासभ वस्त्रभारवहनात्कुग्रासमश्नासि किम्    
129. अनेकशास्त्रं बहुवेदितव्यम् | अल्पश्च कालो बहवश्च विघ्ना:      
130. यदचेतनोऽपि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः
131. न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां विषहते

Lesson 128

संस्कृताध्ययने अष्टविंशत्यधिकशततमः पाठः – Lesson 128

There was a query recently (Oct. 2018) at भारतीयविद्वत्परिषत्- Google group asking meaning of the following सुभाषितम्.

On Google-search I located the सुभाषितम् at <http://subhashitani.wordsofwisdom.in/2009/12/blog-post_4.html> There the सुभाषितम् is said to be from भल्लटशतकम्. I have done a correction चणकाभ्यूषान् in place of चणकभ्यूषान्

रे रे रासभ वस्त्रभारवहनात् कुग्रासमश्नासि किं

   राजाश्वावसथं प्रयाहि चणकाभ्यूषान् सुखं भक्षय |

सर्वान् पुच्छवतो हयानभिवदन्त्यत्राधिकारे स्थिताः

   राजा तैरुपदिष्टमेव मनुते सत्यं तटस्थाः परे ||

(1) पदच्छेदैः ⇒ रे रे रासभ वस्त्र-भार-वहनात् कुग्रासम् अश्नासि किम् राजा-अश्व-अवसथम् प्रयाहि चणक-अभ्यूषान् सुखं भक्षय सर्वान् पुच्छवतः हयान् अभिवदन्ति अत्र अधिकारे स्थिताः राजा तैः उपदिष्टम् एव मनुते सत्यम् तटस्थाः परे

(2) समासविग्रहाः ⇒

(2’1) रासभ (रासभ पुँ. → संबुद्धौ एक vocative singular)

• रासेन (स्वरविशेषेण) भाति इति रासभः (उपपद-तत्पुरुषः)
• रासभः [रासेः अभच् Uṇ.3.124] An ass, a donkey.
• रासः 1 An uproar, a din, confused noise.

(2’2) वस्त्र-भार-वहनात् (वस्त्र-भार-वहनम् → तस्मात् 5’1)

• वस्त्राणां भारः वस्त्रभारः (षष्ठी-तत्पुरुषः)
• वस्त्रभारस्य वहनम् वस्त्रभारवहनम् (षष्ठी-तत्पुरुषः)
• वस्त्रभारवहनम् = carrying the load of clothes (for the washer-man).
• Donkeys were beasts of burden for the washer-men. Hence the mention here of वस्त्र-भार-वहनम्

(2’3) कुग्रासम् (कुग्रासः → तम्, पुँ. 2’1)

• कुत्सितः ग्रासः कुग्रासः (उपपद-तत्पुरुषः)
• कु ind. A prefix implying ‘badness’, ‘deterioration’, ‘depreciation’, ‘sin’, ‘reproach’, ‘littleness’, ‘want’, ‘deficiency’, &c. Its various substitutes are कद् (कदश्व), कव (कवोष्ण), का (कोष्ण), किं (किंप्रभुः); cf. Pt.5.17.
  • विग्रह-s of compounds having कु as are usually detailed, using the word कुत्सित
  • कुत्सित p. p. 1 Despised, contemptible; अस्य क्रूरैर्नृशंसैश्च कर्मभिर्लोककुत्सितैः Rām.5.49.19. -2 Low, mean, vile. -तम् Censure.
  • कुत्स् 10 Ā. (कुत्सयते, कुत्सित) To abuse, revile, censure, condemn; पूजयेदशनं नित्यमद्याच्चैतदकुत्सयन् Ms.2.54; Y.1.31; Śānti.2.3.
• ग्रासः [ग्रस् कर्मणि घञ्] 1 A mouthful, a quantity of anything equal to a mouthful; Ms.3.133;6.28; Y.3.55.
• कुग्रासः = contemptible food

(2’4) राजाश्वावसथम् (राजाश्वावसथः → तम्, पुँ. 2’1)

• राज्ञः अश्वः राजाश्वः (षष्ठी-तत्पुरुषः)
• राजाश्वाय अवसथः राजाश्वावसथः (चतुर्थी-तत्पुरुषः)
• अवसथः = dwelling, abode; stable for horses; kennel for a dog; cowshed for cows; etc.
• राजाश्वावसथः = stable for horses of the king

(2’5) चणकाभ्यूषान् (चणकाभ्यूषः → तान्, पुँ. 2’3)

• चणकानाम् अभ्यूषः चणकाभ्यूषः (षष्ठी-तत्पुरुषः)
• चणकः 1 Chick-pea; उत्पतितो$पि हि चणकः शक्तः किं भ्राष्ट्रकं भक्तुम् Pt.1.132. -2 N. of a gotra. -Comp. -अम्लम् sour peas. ˚वारि Water mixed with sour peas. -आत्मजः the sage चाणक्य.
• अभ्यूषः [अभितः उ-ऊ-ष्यते अग्निना दह्यते, उ ऊ-ष् बाहु˚ क] – boiled, baked, specially prepared अभि+ऊष् अभिवस्

(2’6) तटस्थाः (तटस्थः → ते, पुँ. 1’3)

• तटे तिष्ठन् इति तटस्थः (उपपद-तत्पुरुषः)
• तटः = river-bank, shore
• तटस्थः = one, who stays on the shore; stays aloof

(3) शब्दविशिष्टानां विश्लेषणानि ⇒

(3’1) प्रयाहि – प्र+या 2प. → लोटि म.पु. एकवचनम् |

(3’2) पुच्छवतः (पुच्छ+वत् पुच्छेन युक्तः पुच्छवान् वि.) → पुँ. द्वितीया, बहुवचनम् |

(3’3) अभिवदन्ति (अभि+वद् 1प.) → लटि प्र.पु. बहुवचनम् |

(3’4) राजा (राजन् पुँ. → प्रथमा, एकवचनम् )

(3’5) मनुते – मन् 8आ. → लटि प्र.पु. एकवचनम् |

(3’6) परे (पर, सर्व. → पुँ. प्र. बहु. )

(4) अन्वयार्थाः ⇒

1. रे रे रासभ = Eh Eh Donkey!
2. वस्त्र-भार-वहनात् कुग्रासम् अश्नासि किम् = Why are you eating garbage after having carried so much weight?
3. राजा-अश्व-अवसथम् प्रयाहि Go to the royal stable where they keep the king’s horses.
4. चणक-अभ्यूषान् सुखं भक्षय You (may) happily eat the special preparations of gram.
5. अत्र अधिकारे स्थिताः सर्वान् पुच्छवतः हयान् (इति) अभिवदन्ति The officers of the stable consider anything with a tail as a horse.
6. राजा (अपि) तैः उपदिष्टम् एव मनुते The king also regards their words.
7. सत्यम् तटस्थाः परे = It is also true, that there are others who (know what is right) (but) keep mum.

(4’1) अन्वयार्थाः The translation given at <http://subhashitani.wordsofwisdom.in/2009/12/blog-post_4.html> is ⇒

1. Eh Eh Donkey!
2. Why are you eating garbage after having carried so much weight ? (The weight is of clothes, as is clearly mentioned in the सुभाषितम्.)
3. Go to the royal stable where they keep the horses.
4. Don’t mind the officers there. (The wording of the सुभाषितम् does not lend this translation “Don’t mind the officers”)
5. They consider anything with a tail as a horse.
6. That place is filled with yes-men who consider the king’s words to be the ultimate truth. (The wording of the सुभाषितम् refers to the King giving regard to the words of the officers, not that the officers giving consideration to King’s words.)
7. The others (who can know right from wrong) will not mind (do not care) you eating there.

• Sentence (4) is not the translation of Sanskrit sentence (4)
• Translation of sentence (6) is wrong. The verb मनुते is singular and hence has राजा as its subject. So राजा मनुते would mean “the king considers”. The translation “yes-men who consider” makes “yes-men” as the subject, which is plural and does not match with the verb मनुते which is singular.
  • Also तैः उपदिष्टम् (as advised by them) refers to the advice of the officers. The translation says “king’s words”.

(4’2) अन्वयार्थाः – Translation in Kannada at <https://www.facebook.com/shubhodayaprakashana/posts/%E0%B2%A6%E0%B2%BF%E0%B2%A8%E0%B2%95%E0%B3%8D%E0%B2%95%E0%B3%8A%E0%B2%82%E0%B2%A6%E0%B3%81-%E0%B2%B8%E0%B3%81%E0%B2%AD%E0%B2%BE%E0%B2%B7%E0%B2%BF%E0%B2%A4-%E0%A4%B0%E0%A5%87-%E0%A4%B0%E0%A5%87-%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%AD-%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D-%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF-%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%82-%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A4%A5%E0%A4%82-%E0%A4%AA%E0%A5%8D/1137681646254664/> reads ⇒

ಎಲೈ ಕತ್ತೆಯೇ, ಈ ಪರಿ ಭಾರದ ಬಟ್ಟೆಗಳ ಮೂಟೆಯನ್ನು ಹೊತ್ತು ದಾರಿಯ ಬದಿಯಲ್ಲಿ ಸಿಕ್ಕಿದ ಆಹಾರವನ್ನು (ರದ್ದಿ, ಒಣ ಹುಲ್ಲು ಇತ್ಯಾದಿ ಯಾಕೆ ತಿನ್ನುತ್ತೀಯಾ? ರಾಜನ ಕುದುರೆ ಲಾಯಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ ಕಡಲೆಯನ್ನು ತಿನ್ನು. ಅಲ್ಲಿ ನಿನ್ನನ್ನು ಯಾರು ಕತ್ತೆಯೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಅಲ್ಲಿ ರಾಜನಿಂದ ನಿಯುಕ್ತರಾದ ಸೇವಕರು (ಹೌದಪ್ಪಗಳು) ಬಾಲಗಳನ್ನು ಲೆಕ್ಕ ಮಾಡಿ ಇಂತಿಷ್ಟು ಕುದುರೆಗಳು ಎಂದು ಲೆಕ್ಕ ನೀಡುವವರು. ನಿನ್ನನ್ನು ಅಲ್ಲಿ ಕತ್ತೆಯೆಂದು ಯಾರೂ ಪರಿಗಣಿಸಲಾರರು.

Elai katteyē, ī pari bhārada baṭṭegaḷa mūṭeyannu hottu dāriya badiyalli sikkida āhāravannu (raddi, oṇa hullu ityādi) yāke tinnuttīyā? Rājana kudure lāyakke hōgi kaḍaleyannu tinnu. Alli ninnannu yāru katteyendu parigaṇisuvudilla. Alli rājaninda niyuktarāda sēvakaru (haudappagaḷu) bālagaḷannu lekka māḍi intiṣṭu kuduregaḷu endu lekka nīḍuvavaru. Ninnannu alli katteyendu yārū parigaṇisalāraru.

एल्ले कत्तेयो ई परिभारद बट्टेगळ मूटेयन्नु होत्तु दारेय बडियल्लि सिक्किद आहारवन्नु (रद्दी ओन, हुल्लु इत्यादि) याके तिनुत्तिया ? राजन कुदुरे लायक्के होगि कडलेयन्नु तिन्नु. अल्लि निन्नन्नु यारू कत्तेयोन्दु परिगणिसुवुदिल्ल. अल्लि राजनिन्द नियुक्तराद सेवकरू (हौदप्पगळु “हौदु अप्पा”-गळु) बालगळन्नु लेक्क माडि इन्तिष्ट कुदरेगळु लेक्क नीडुववरु. निन्नन्न अल्लि कत्तेयोन्दु यारू परिगणिसलाररु.

Since I know somewhat of Kannada, My English translation of this para in Kannada would be ⇒

Eh donkey ! After carrying this heavy load, why do you knock at the doors and eat whatever you get to eat (trash, dry grass, etc.) ? Go to the stable of King’s horses and eat the gram. There nobody will recognize you as a donkey. The servants (the yes-men) there, appointed by the King count the tails and count as many horses. There nobody will think of you as a donkey.  

Now compare this with अन्वयार्थाः

Eh Eh Donkey! Why are you eating garbage after having carried so much weight of clothes ? Go to the royal stable where they keep the king’s horses. You (may) happily eat the special preparations of gram (specially prepared for the royal horses). The officers there consider anything with a tail as a horse. The king also regards their words. It is also true, that there are others, who (know what is right) (but) keep mum.

(5) छन्दोविश्लेषणम् ⇒

रे रे रासभ वस्त्रभारवहनात् कुग्रासमश्नासि किं (19 अक्षराणि)

(2 2 2)(112)(121)(112) (221)(221) (2) इति मात्राः

म-स-ज-स-त-त-ग इति गणाः

सूर्याश्वैर्यदि मः सजौ सततगाः शार्दूलविक्रीडितम् |

The poet seems to have thought it good to use the word रासभ for the donkey. Having used this word, the poet has also attempted some अनुप्रास onomatopoeia 

• the sound र occurs 6 times and the sound स occurs 5 times (also श्  once) in the first line.
• the sound र occurs once and the sounds श ष स occur 5 times in the second line राजाश्वावसथं प्रयाहि चणकाभ्यूषान् सुखं भक्षय
• the sound र occurs thrice and the sound स occur 2 times in the third line सर्वान् पुच्छवतो हयानभिवदन्त्यत्राधिकारे स्थिताः
• the sound र occurs thrice and the sounds ष and स occur 3 times in the fourth line राजा तैरुपदिष्टमेव मनुते सत्यं तटस्थाः परे

(6) Notes

(6’1) The translations available on the internet are not exact. One should do one’s own study.

(6’2) In the verse the line सर्वान् पुच्छवतो हयानभिवदन्त्यत्राधिकारे स्थिताः connotes lack of discernment among the officials. The verse is a satire on a state of mismanagement or maladministration and misgovernance, where horses and donkeys are treated equally, where honest labor gets no recognition.

(6’3) सर्वान् पुच्छवतो हयानभिवदन्त्यत्राधिकारे स्थिताः brings to mind, what all characteristics distinguish horses from donkeys. One important characteristics of horses is that they will never sit down. Every creature is born with such special characteristics, which seems to have been called as its श्रद्धा (see सत्त्वानुरूपा हि सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत | श्रद्धामयोऽयं पुरुषः यो यत्श्रद्धः स एव सः – गीता 17’3) My friend Mr. विजय काणे said, श्रद्धा is the software, which is unique to a species, which is सत्त्वानुरूपा. Horses are born with the inbuilt software, that they have to stand all their life. Dogs are born with the software that they have to be loyal to their master. Donkeys are born with the श्रद्धा their unique software, that they have to carry, whatever be loaded on their backs. But, for a lighter vein, is not there the story of a donkey, which realized that a load of salt becomes lighter, if he takes a dip in the water-stream ?

(6’4) राजा तैरुपदिष्टमेव मनुते is a criticism of a king who does not exercise his own discretion. This brings to mind a सुभाषितम् (said to be from चाणक्यनीतिः) – धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः । पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवसं वसेत् One should not stay, even for one day, at such place,

1. where there is no धनिकः wealthy (philanthropic) person,
   1. There is another सुभाषितम् with absolutely identical theme – तत्र मित्र न वस्तव्यं यत्र नास्ति चतुष्टयम् । ऋणदाता च वैद्यश्च श्रोत्रियः सजला नदी Here the word used is ऋणदाता in place of धनिकः. A wealthy person may not be philanthropic, but there should be at least someone, ऋणदाता who will give loan.
2. no श्रोत्रिय (one, who is worth listening to) i.e. no wise person whose advice is taken and respected; it is also implied, that he does not stay तटस्थ aloof
3. no राजा no king i.e. no good governance, no justice, no capability to capture and punish any bad elements within the society and no capability to defend the society from external aggression
4. no नदी river, i.e. no reliable water-resource,
5. no वैद्य i.e. no medical service.

(6’5)  सत्यं तटस्थाः परे is a fact in most democracies, that the intelligentsia prefer being in the academies or in research laboratories than in the political arena.

• Have we known any Nobel laureate having been also a politician or political activist ?
• Late President of India Abdul Kalam, who had no political affiliations, but adorned the post with great dignity.
• It comes to mind that the post of Secretary General of United Nations demands a challenging combination of affable character स्नेहस्वभावः,  high intellectual acumen बुद्धिमत्ता, political wisdom नीतिचातुर्यम् just and timely action न्यायकारिता.
  • Selection of Mr. Ban Ki-Moon as Secretary General of United Nations in 2006 as detailed at <https://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Secretary-General_selection,_2006&gt; makes interesting reading.
  • The timeline of persons, who have been UNSGs, as detailed at  <https://en.wikipedia.org/wiki/Secretary-General_of_the_United_Nations&gt; also makes interesting reading.

शुभमस्तु !

-o-O-o-

Lesson # 127

Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson # 127

संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य शताधिकसप्तविंशतितमः (१२७) पाठः |

भवभूति the 8th-century author of the very moving play उत्तररामचरितम् has in his other work मालतीमाधवम् these lines, which serve to be consolation for any author that, even if your work receives not enough praise today, someday the right sort of reader will come along, who will derive great joy or meaning from it.

ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञाम्

जानन्ति ते किमपि तान्प्रति नैष यत्नः ।

उत्पत्स्यते तु मम कोऽपि समानधर्मा

कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥

पदच्छेदैः :- ये नाम केचित् इह नः प्रथयन्ति अवज्ञाम् / जानन्ति ते किम् अपि तान् प्रति न एषः यत्नः / उत्पत्स्यते तु मम कः अपि समान-धर्मा कालः हि अयम् निर्-अवधिः विपुला च पृथ्वी //

विशिष्टानां शब्दानाम् अभ्यासाः :-

प्रथयन्ति – प्रथ् (1 उ.) / तस्य लटि प्र.पु. बहु. / To spread word

अवज्ञाम् – अवज्ञा इति स्त्रीलिङ्गि नाम / तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च /

• अवज्ञा = disrespect, dishonor, disgrace

उत्पत्स्यते – उत्+पत् (1 उ.) / कर्मणिप्रयोगे लृटि प्र.पु. एक. /

समानधर्मा – समानं धर्म यस्य सः समानधर्मा (बहुव्रीहिः) /

• Note धर्मन् can be masculine or neuter. Here it is neuter. From Apte’s dictionary, n. 1 A religious rite. -2 Support, stay. -3 Religion, duty. -4 Law, custom. -5 A mode, manner.-6 Characteristic quality or mark.
• By बहुव्रीहि-compounding समानधर्मन् is masculine. समानधर्मा is प्रथमा, एकवचनम्
• समानधर्मा = One who would have identical mode, manner (of thinking).

निरवधिः – निर्-अवधिः (निर्गतः अवधिः यस्मात् सः)

• One meaning of अवधिः is limit.
• निरवधिः = limitless, endless.

विपुला = abundant, (by extended meaning) full of variety of characters.

पृथ्वी = earth; (by extended meaning) what supports mankind of variety of characters.

अन्वयाः (1) ये केचित् इह नः अवज्ञाम् प्रथयन्ति (2) अपि ते जानन्ति किम् (3) एषः यत्नः तान् प्रति न (4) मम समानधर्मा कः अपि तु उत्पत्स्यते / हि अयम् कालः निरवधिः पृथ्वी च विपुला /

Meaning :-

1. ये केचित् इह नः अवज्ञाम् प्रथयन्ति = whosoever spreads words of disrespect about us
2. अपि ते जानन्ति किम् = do they know ?
3. एषः यत्नः तान् प्रति न = This effort (this work) is not for them (to indulge in)
4. मम समानधर्मा कः अपि तु उत्पत्स्यते = someone will arise, who would have identical mode, manner (of thinking).
5. हि अयम् कालः निरवधिः पृथ्वी च विपुला = because time is endless and the earth is abundant (supportive of mankind of variety of characters).

Notes टिप्पण्यः

1. The tone of the verse sounds to be to register a protest against some defamation of character, in which some critiques of the author seem to have indulged in.
2. But the verse seems to have become popular and famous, primarily because of the eternal principle paraphrased in the last line कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी.
3. Even कालिदास resorted to some similar self-defense in the opening verse of मालविकाग्निमित्रम् – पुराणमित्येव न साधु सर्वम् / न चापि काव्यं नवमित्यवद्यम् / सन्तः परीक्ष्यान्यतरद्भजन्ते / मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धिः // (Everything old is not necessarily laudable. A poetry cannot be treated as unreadable, just because it is new. Gentlemen would indulge by discretion and by self-assessment. The intelligence of the unintelligent is led by what others say.)
4. Conservatism or not being open-minded seems to have been a trait among people in general and in literary circles in particular, almost through all ages. Even in गीता, श्रीकृष्णभगवान् denounces people, who are not open-minded अविपश्चितः and who would even argue अन्यत् न अस्ति (anything else is not to be acknowledged) – यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः / वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः (2’42) Study of this verse is detailed at https://study1geetaa2sanskrit.wordpress.com/category/2-424344/ 

शुभमस्तु !

-o-O-o-

On Wed. Feb. 28,2018, commenting on the lesson, Dr. Avinash Sathaye mentions a पाठभेदः in the third line – उत्पत्स्यतेऽस्ति instead of उत्पत्स्यते तु.

The भिन्नः पाठः lends a meaning उत्पत्स्यते (वा) अस्ति (वा) Someone of character similar to mine is already there somewhere or will be born. That पाठभेदः is charming too !

On Thursday March 1, 2018, there is one more पाठभेदः from Dr. Avinash Sathaye => In the second line जानन्तु instead of जानन्ति, लोट्-लकारः instead of लट्. This would bring up change in the अन्वयः from “अपि ते जानन्ति किम् ?” to ते जानन्तु किमपि (यत्) एषः यत्नः तान् प्रति (नैव) अस्ति |

• In the अन्वयः “अपि ते जानन्ति किम् ?” there are two interrogatives अपि and किम्. At least one is superfluous.
• In लोट्-लकारः  in the imperative mood, there is no interrogation. ते जानन्तु किमपि just issues a notice to the critics “May they know this much, that this effort is not for them at all.”
• In so doing, किमपि gets translated as “this much”. And that makes also some sternness in the notice !

 

Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson No. 126

Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson No. 126

संस्कृताध्ययनस्य षड्विंशत्यधिकशततमः (१२६) पाठः

 

Mr. Himanshu Pota seeks analysis and interpretation of the following सुभाषितम्. On the internet I got it as सुभाषित क्र.८३६ at http://www.sanskritdeepika.org/subhashit_remote_sql.php?subh_id=%27836%20%27

अपायसंदर्शनजां विपत्तिमुपायसंदर्शनजां च सिद्धिम्‌ ।

मेधाविनो नीतिविधिप्रयुक्तां पुरःस्फुरन्तीमिव दर्शयन्ति ॥

पदच्छेदैः –

अपायसंदर्शनजां विपत्तिम् उपायसंदर्शनजां च सिद्धिम्‌ ।

मेधाविनः नीतिविधिप्रयुक्तां पुरःस्फुरन्तीम् इव दर्शयन्ति ॥

अन्वयः –

1. अपायसंदर्शनजां विपत्तिम्
2. उपायसंदर्शनजां सिद्धिम्‌ च
3. नीतिविधिप्रयुक्तां पुरःस्फुरन्तीम् इव
4. मेधाविनः दर्शयन्ति |

(1) I thought it good to detail the अन्वय in four parts, thinking that the fourth part contains the subject and the verb, first two parts are objects, the third part is adverbial, especially because of इव (= such as).

(2) Interestingly all words in parts 1, 2 and 3 are feminine, second case, singular, except of course च and इव. That is the reason, why it becomes good to detail the अन्वय in four parts.

With these preliminary observations, we can proceed to get into critical analysis of specific words.

(3) The two words अपायसंदर्शनजाम् and उपायसंदर्शनजाम् have only the first letter different, because of two different prefixes अप and उप. So common portion of them is अयसंदर्शनजाम् or आयसंदर्शनजाम्.

• To understand अपाय and उपाय, there is also another commonly known word व्यय (वि + अय) or व्यत्यय (वि + अति + अय).  
  • अपायः [इ-अच्] 1 Going away, departure. -2 Separation; ध्रुवमपाये$पादानम् P.I.4.24. (अपायो विश्लेषः Sk.); येन जातं प्रियापाये कद्वदं हंसकोकिलम् Bk.6.75. -3 Disappearance, vanishing, absence; सूर्यापाये Me.82 at the time of sun- set; क्षणदापायशशाङ्कदर्शनः R.8.74 close of night; जलापाय- विपाण़्डुराणि Śi.4.5;4.54;18.1. -4 Destruction, loss, death, annihilation; करणापायविभिन्नवर्णया R.8.42 loss, 83; मालत्यपायमधिगम्य Māl.1.9 death or disappearance of M. -5 An evil, ill, misfortune, risk, calamity, danger (oft. opp. उपाय); तदपि मरणापायचकितः Bh.3.9; तदनेन पापबुद्धिनोपायश्चिन्तितो नापायः Pt.1 not the danger (resulting from the plan); उपायं चिन्तयेत्प्राज्ञस्तथापायं च चिन्तयेत् Pt.1.46; अपायसंदर्शनजां विपत्तिमुपायसंदर्शनजां च सिद्धिम् Pt.1.61; बह्वपाये वने Pt.1 exposed to many dangers, dangerous; कायः संनिहितापायः H.4.65 exposed to dangers or calamities; सत्ये$प्यपायमपेक्षते H.4.12; Ki.14.19. -6 Loss, detriment, injury. -7 The end (of a word).
  • उपायः 1 (a) Means, an expedient, remedy; शक्यो$वाप्तुमुपायतः Bg.6.36. उपायं चिन्तयेत्प्राज्ञस्तथापायं च चिन्तयेत् Pt.1.46; मयि क्षीणोपाये प्रणिपतनमात्रैकशरणे Amaru.25; Bhāg.1.48.2; Ms.8.48,7.177. (b) A plan, con- trivance; ˚निलया Mu.1.5. (c) A mode, way, stratagem. उपायेन तु यच्छक्यं न तच्छक्यं पराक्रमैः । H. -2 A fact, circumstance; U.7. -3 Beginning, commencement. -4 Effort, exertion; वश्यात्मना तु यतता शक्यो$वाप्तुमुपायतः (योगः) Bg.6.36; Ms.9.248;1.2. -5 A means of success against an enemy; (these are four:- सामन् conciliation or negotiation, दानम् bribery; भेदः sowing dissensions; and दण्डः punishment (open attack); some authorities add three more :- माया deceit; उपेक्षा trick, deceit or neglect; इन्द्रजाल conjuring, thus making the total number 7); चतुर्थोपायसाध्ये तु रिपौ सान्त्वमपक्रिया Śi.2.54; सामादीनामुपायानां चतुर्णामपि पण्डिताः Ms.7.19. -6 Joining (as in singing). -7 Approach. -8 Initiation, thread ceremony (= उपनयन); अपि वा वेदतुल्यत्वाद् उपायेन प्रवर्तेरन् MS.6.2.22 (where शबर explains उपायेन प्रवर्तेरन् as उपनयनेन सह प्रवर्तेरन् ।).
  • In Apte’s dictionary, these words अपाय and उपाय are detailed under अपे (अप + इ) and उपे (उप + इ) respectively, treating अय as [इ-अच्].
  • To my mind अयः can as well be considered as अय् + घञ्. Anyway, both इ and अय् have same meaning गतौ. Both अच् and घञ् are कृत्-प्रत्यय-s, used to obtain masculine abstract nouns from धातु-s.
  • Etymologically अपायः means going away (from wellness), hence harmful. उपायः means going near (to wellness), hence helpful.
• संदर्शनजाम् – संदर्शनज-इति सामासिकं विशेषणम् | अत्र स्त्रीलिङ्गि | तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनं च |
  • सम्यक्-दर्शनम् इति संदर्शनम् |
  • संदर्शने जायते इति संदर्शनजा (स्त्री.)
• अपायसंदर्शनजाम् = appearing or occurring when sighting wrong conduct, approach or mismatch
• उपायसंदर्शनजाम् = occurring when sighting help, solution, remedy.

(4) आपत्तिम् – द्वितीया-विभक्तिः एकवचनम् of आपत्ति

• आपत्तिः f. [आ-पद्-क्तिन्] 1 Turning or changing into, entering into any state or condition. -2 Obtaining, procuring, getting; स्थानापत्तेर्द्रव्येषु धर्मलाभः Kāty. -3 Misfortune, calamity, adversity; Y.3.42. -4 A fault, transgression. -5 Remonstrance, expostulation. -6 (In phil.) An undesirable conclusion or occurrence (अनिष्टप्रसङ्ग).

(5) सिद्धिम् द्वितीया-विभक्तिः एकवचनम् of सिद्धि

• सिद्धिः f. [सिध्-क्तिन्] 1 Accomplishment, fulfilment, completion, perfection, complete attainment (of an object); विरोधि सिद्धेरिति कर्तुमुद्यतः Ki.14.8; क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे Subhāṣ. -2 Success, prosperity, welfare, well-being. -3 Establishment, settlement. -4 Substantiation, demonstration, proof, indisputable conclusion. -5 Validity (of a rule, law &c.). -6 Decision; adjudication, settlement (of a law-suit); कार्यकारणसिद्धौ च प्रसन्ना बुद्धिरव्यया Rām.4.18.47; तस्मान्न लेखसामर्थ्यात् सिद्धिरैकान्तिकी मता Śukra. 4.726. -7 Certainty, truth, accuracy, correctness.-8 Payment, liquidation (of a debt); अधमर्णार्थसिद्ध्यर्थमुत्तमर्णेन चोदितः Ms.8.47. -9 Preparing, cooking (as of drugs &c.). -1 The solution of a problem. -11 Readiness. -12 Complete purity or sanctification. -13 A superhuman power of faculty; (these faculties are eight:– अणिमा लघिमा प्राप्तिः प्राकाम्यं महिमा तथा । ईशित्वं च वशित्वं च तथा कामावसायिता ॥). -14 The acquisition of supernatural powers by magical means. -15 Marvellous skill or capability. -16 Good effect or result. -17 Final beatitude, final emancipation. -18 Understanding, intellect. -19 Concealment, vanishing, making oneself invisible. -2 A magical shoe (supposed to convey the wearer wherever he likes). -21 A kind of Yoga. -22 N. of Durgā. -23 Complete knowledge. -24 Advantage, use, good effect. -25 N. of Śiva (m. in this sense). -26 Efficacy, efficiency. -27 Becoming intelligible (as sounds or words). -28 (In Rhet.) The pointing out in the same person of various good qualities.

(6) अपायसंदर्शनजां विपत्तिम् = अपायसंदर्शनजा विपत्तिः (ताम्)

• अपायसंदर्शनजा विपत्तिः = Trouble, which be sighted when seeing harms

(7) उपायसंदर्शनजां सिद्धिम्‌ = उपायसंदर्शनजा सिद्धिः (ताम्)

• उपायसंदर्शनजा सिद्धिः = Success, achievement, fulfilment, problem-resolution, which be sighted when seeking solution.

(8) नीतिविधिप्रवृत्ताम् – द्वितीया-विभक्तिः एकवचनम् of नीतिविधिप्रवृत्ता

• नीतिविधिप्रवृत्ता – नीतिना विधिना च प्रवृत्ता (ताम्)
• नीतिः – f. 1 Guidance, direction, management. -2 Conduct, manner of conducting oneself, behaviour, course of action. -3 propriety, decorum. -4 Policy, prudence, wisdom, right course; आर्जवं हि कुटिलेषु न नीतिः N.5.13; R.13.69; Ku.1.22. -5 A plan, contriv- ance, scheme; भूयः स्नेहविचेष्टितैर्मृगदृशो नीतस्य कोटिं पराम् Māl.6.3. -6 Politics, political science, statesmanship, political wisdom; आत्मोदयः परग्लानिर्द्वयं नीतिरितीयती Śi.2.3; दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् Bg.1.38. -7 Righteousness, moral conduct, morality. -8 The science of morality, morals, ethics, moral philosophy; निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु Bh.2.83. -9 Acquirement, acquisition. -1 Giving, offering, presenting. -11 Relation, support.
• विधिः – [विधा-कि] 1 Doing, performance, practice, an act or action; ब्रह्मध्यानाभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य Bh.3.41; योगविधि R.8.22; अस्याः सर्गविधौ V.1.8; लेखाविधि Māl. 1.35. -2 Method, manner, way, means, mode; निः- साराल्पफलानि ये त्वविधिना वाञ्छन्ति दण्डोद्यमैः Pt.1.376. -3 A rule, commandment, any precept which enjoins something for the first time (as distinguished from नियम and परिसंख्या q. v.); विधिरत्यन्तमप्राप्तौ; चिकीर्षाकृतिसाध्यत्व- हेतुधीविषयो विधिः; वहति विधिहुतं या हविः Ś.1.1. -4 A sacred precept or rule, ordinance, injunction, law, a sacred command, religious commandment (opp. अर्थवाद which means ‘an explanatory statement coupled with legends and illustrations’; see अर्थवाद); प्रवृत्तिपरं वाक्यं विधिः, as ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत; श्रद्धा वित्तं विधिश्चेति त्रितयं तत् समागतम् Ś.7.29; R.2.16. -5 Any religious act or ceremony, a rite, ceremony; स चेत् स्वयं कर्मसु धर्मचारिणां त्वमन्तरायो भवसि च्युतो विधिः R.3.45;1.34. -6 Behaviour, conduct. -7 Condition; V.4. -8 Creation, formation; सामग्ऱ्यविधौ Ku.3.28; कल्याणी विधिषु विचित्रता विधातुः Ki.7.7. -9 The creator. -1 Fate, destiny, luck; विधौ वामारम्भे मम समुचितैषा परिणतिः Māl.4.4. -11The food of elephants. -12 Time. -13 A physician. -14 N. of Viṣṇu. -15 Use, application. -16 A means, expedient for; अक्षरं गन्तुमनसो विधिं वक्ष्यामि शीघ्रगम् Mb.12. 236.13. -17 Any act, action.
• प्रवृत्ताम् – द्वितीया-विभक्तिः एकवचनम् of प्रवृत्ता
  • प्रवृत्त p. p. 1 Begun, commenced, proceeded with. -2 Set in; अचिरप्रवृत्तं ग्रीष्मसमयमधिकृत्य Ś.1. -3 Engaged in, occupied with. -4 Going to, bound for. -5 Fixed, settled, determined. -6 Unimpeded, undisputed. -7 Round. -8 Flowing, running; प्रवृत्तमुदकं वायु सर्वं वानेयमाश्रयेत् Mb.14.46.12. -9 Circulated (as a book). -1 Offending, hurting. -त्तः A round ornament. -त्तम् An action, undertaking.
• नीतिविधिप्रवृत्ताम् = endorsed or justified by logic and practice.

(9) पुरःस्फुरन्तीम् – द्वितीया-विभक्तिः एकवचनम् of पुरःस्फुरन्ती

• पुरःस्फुरन्ती – पुरः (पुरतः) स्फुरन्ती
  • पुरः – पुरस् ind. 1 Before (in time or space), in front, in the presence of, before the eyes of (by itself or with gen.); अमुं पुरः पश्यसि देवदारुम् R.2.36; तव प्रसादस्य पुरस्तु संपदः Ś.7.3; तस्य स्थित्वा कथमपि पुरः Me.3; Ku.4.3; Amaru.43; often used with कृ, गम्, धा, भू (see below). -2 In the east, from the east. -3 Eastward.
  • स्फुरन्ती – स्त्री. of स्फुरत् which is by शतृ-प्रत्यय to धातुः स्फुर्
  • स्फुर्  6 P. (स्फुरति, स्फुरित) 1 (a) To throb, palpitate (as eyes &c.); शान्तमिदमाश्रमपदं स्फुरति च बाहुः कुतः फल- मिहास्य Ś.1.16; स्फुरता वामकेनापि दाक्षिण्यमवलम्ब्यते Māl. 1.8; अभिमतफलशंसी चारु पुस्फोर बाहुः Bk.1.27; स्फुरति हृदयं वाहय रथम् Pratimā 3.1. (b) To shake, tremble, quiver, vibrate in general; स्फुरदधरनासापुटतया U.1.29; 6.33. -2 To twitch, struggle, become agitated; हतं पृथिव्यां करुणं स्फुरन्तम् Rām. -3 To start, dart, spring for- ward; पुस्फुरुर्वृषभाः परम् Bk.14.46. -4 To spring back, rebound (as a bow.). -5 To spring or break forth, to shoot out, spring up, rise forth; धर्मतः स्फुरति निर्मलं यशः Ku.3.68. -6 To start into view, become visible or manifest, appear clearly, become displayed; मुखात् स्फुरन्तीं को हर्तुमिच्छति हरेः परिभूय दंष्ट्राम् Mu.1.8; रचितरुचिरभूषां दृष्टिमोषे प्रदोषे स्फुरति निरवसादां कापि राधां जगाद Gīt.11. -7 To flash, scintillate, sparkle, glitter, gleam, shine; स्फुरतु कुचकुम्भयोरुपरि मणिमञ्जरी रञ्जयतु तव हृदयदेशम् Gīt.1; (तया) स्फुरत्प्रभामण्डलया चकाशे Ku.1.24; R.3.6;5.51; Me.15,27. -8 To shine, distinguish oneself, become eminent; जातस्तु गण्यते सो$त्र यः स्फुरत्यन्वयाधिकम् Pt.1.27. -9 To flash on the mind, rush suddenly into memory. -1 To go tremulously. -11 To bruise, destroy. -Caus. (स्फारयति-ते, स्फोरयति-ते) 1 To cause to throb or vibrate. -2 To cause to shine, irradiate. -3 To throw, cast. -With अप to shine forth or out. अभि1 to spread or be diffused, expand. -2 to become known.
• पुरःस्फुरन्ती = springing up, arising, happening, becoming visible, becoming manifest in front.

(10) मेधाविनः – पुँ. प्रथमा-बहुवचनम् of मेधाविन्

• मेधाविन् – a. [मेधा-विनि] 1 Very intelligent, having a good memory. -2 Intelligent, wise, endowed with intellect; मेधाविनो नीतिगुणप्रयुक्तां पुरः स्फुरन्तीमिव दर्शयन्ति Pt. 1.61; मेधावी छिन्नसंशयः Bg.18.1.-m. 1 A learned man, sage, scholar. -2 A parrot. -3 An intoxicating drink.
• Note मेधा [मेध्-अञ्] (changed to मेधस् in Bah. comp. when preceded by सु, दुस् and the negative particle अ) 1 Retentive faculty, retentiveness (of memory); धीर्धारणावती मेधा Ak. -2 Intellect, intelligence in general; यत् सप्तान्नानि मेधया तपसाजनयत् पिता Bṛi. Up.1.5.1; Bg. 1.34; आयुष्मन्तं सुतं सूते यशोमेधासमन्वितम् Ms.3.263; Y. 3.173. -3 A form of Sarasvathī. -4 A sacrifice. -5 Strength, power (Ved.).

(11) Putting together meanings obtained above,

1. अपायसंदर्शनजां विपत्तिम् = Trouble, which be sighted when seeing wrong conduct, approach or mismatch
2. उपायसंदर्शनजां सिद्धिम्‌ च = Success, achievement, fulfilment, problem-resolution, which be sighted when seeking solution.
3. नीतिविधिप्रवृत्ताम् = endorsed or justified by logic and practice.
4. पुरःस्फुरन्तीम् इव = arising, happening, becoming manifest in front.
5. मेधाविनः = wise, endowed with intellect
6. दर्शयन्ति = show.
7. The wise show trouble(s), which be sighted when seeing harms, problem-resolution(s), which be sighted when seeking solution. (They show these) endorsed or justified by logic and practice and as if the troubles or problem-resolutions are arising, happening, becoming manifest in front.

(12) As can be noted, this सुभाषितम् is quoted in meanings of various words in Apte’s dictionary. There the reference is given as Pt.1.61 i.e. पञ्चतन्त्रे (1) मित्रभेदे. In a पञ्चतन्त्रम् book with me with Hindi translation by श्री भारतीय योगी, 1975-edition published by संस्कृति संस्थान, बरेली, this सुभाषितम् reads अपायसंदर्शनजां विपत्तिमुपायसंदर्शनजां च सिद्धिम् | मेधाविनो नीतिगुणप्रयुक्तां पुरःस्फुरन्तीमिव वर्णयन्ति ||

(13) Since words in this सुभाषितम् have various shades of meanings, there can be various interpretations. For example, a simple example of अपायसंदर्शनजा विपत्तिः can be a student going by a wrong approach, when solving any problem in any subject. He is bound to fail. He is bound to face the विपत्तिः of failure, because his approach is wrong. The wise would know has the संदर्शन that the approach itself is wrong, अपाय going awry. If the procedure विधि is correct and also if there are no mistake at any step, i.e. if नीति is also correct, then सिद्धि problem-resolution will follow.

(14) One may face विपत्ति or सिद्धि, depending upon whether one’s company is अपायसंदर्शनजा or उपायसंदर्शनजा and नीतिविधिप्रवृत्ता.

(15) This सुभाषितम् also brings to mind two मन्त्र-s in ईशावास्योपनिषत् – विद्यां चाविद्याञ्च यस्तद्वेदोभयं सह | अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते || also संभूतिञ्च विनाशञ्च यस्तद्वेदोभयं सह | विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा संभूत्यामृतमश्नुते || Wisdom of the wise is complete only when they are able to see both अपायसंदर्शनजां विपत्तिम् and उपायसंदर्शनजां सिद्धिम्‌.

(16) In उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनसतत्त्वदर्शिनः || (गीता 4-34) two requirements are specified for one who has to be eligible to give उपदेश. He must be ज्ञानी and also तत्त्वदर्शी. The words पुरःस्फुरन्तीमिव दर्शयन्ति in this सुभाषितम् seem to exactly connote this.

(17) This सुभाषितम् seems to fit well to astrologers. A good astrologer may see both अपायसंदर्शनजां विपत्तिम् and उपायसंदर्शनजां सिद्धिम्‌ as if a motion picture is unfolding पुरःस्फुरदिव in front of him. He may not divulge it all, though, because he has to abide by some unwritten नीतिविधिप्रवृत्तम् code about how much to divulge and how.

(18) In मित्रभेदविभाग in पञ्चतन्त्रम्, this सुभाषितम् is in a dialogue between करकट and मदनक. It is मदनक, who says this in response to करकट’s curiosity, “What will you say, when you go there ?” This सुभाषितम् is an advice that one should be alert at all times and must be a good judge of अपायसंदर्शनजा विपत्तिः and उपायसंदर्शनजा सिद्धि of one and all, who may be present in a given instance. One must have a good judgement of what elements are favorable and what are antagonistic and strategize नीतिविधिप्रवृत्तम् putting forth one’s own thoughts with absolute clarity पुरःस्फुरदिव. Ambiguity is itself अपायसंदर्शनजा विपत्तिः. To win a debate good communication skills prove to be उपायसंदर्शनजा सिद्धि.

So many shades of meaning , so many interpretations and the सुभाषितम् seems relevant in so many contexts !

शुभमस्तु !

-o-O-o-