विद्या शस्त्रस्य शास्त्रस्य (७)

ॐ 

नमो नम: 

सुभाषितमिदं हितोपदेशे मित्रलाभे सप्तमम् ⇒ 

विद्या शस्त्रस्य शास्त्रस्य द्वे विद्ये प्रतिपत्तये । 

आद्या हास्याय वृद्धत्वे द्वितीयाद्रियते सदा ॥७॥

१. छन्दोविश्लेषणम् 

विद्या शस्त्रस्य शास्त्रस्य (८ अक्षराणि)

“स्य शास्त्र(स्य)” एतेषां मात्रा: १२२

द्वे विद्ये प्रतिपत्तये (८ अक्षराणि)

“तिपत्त” एतेषां मात्रा: १२१

आद्या हास्याय वृद्धत्वे (८ अक्षराणि)

“य वृद्ध(त्वे)” एतेषां मात्रा: १२२

द्वितीयाद्रियते सदा (८ अक्षराणि)

“यते स” एतेषां मात्रा: १२१

अनुष्टुभ- छन्दोऽत्र । 

२. पदच्छेदाः

विद्या शस्त्रस्य शास्त्रस्य द्वे विद्ये प्रतिपत्तये । आद्या हास्याय वृद्धत्वे द्वितीया आद्रियते सदा  

३. पदाभ्यासा: 

१) विद्या नाम स्त्री. १/१ 

२) शस्त्रस्य शस्त्र नाम नपुं. ६/१ 

 

• धातुपाठे शस् १ प. शसुं हिंसायाम् 

• शब्दकल्पद्रुमे – शस्त्रं, क्ली, (शस्यते हिंस्यते अनेन । “अमिचिमिदिशसिभ्यः क्त्रः ।” उणा० ४ । १६३ । इति क्त्रः । यद्बा, “दाम्नीशसुयुयुजेति ।” ३ । २ । १८२ ।इति ष्ट्रन् ।) लोहम् । अस्त्रम् । इत्यमरः ॥ शस्त्रास्त्रैर्बहुधा मुक्तैरित्यादिदर्शनात् शस्त्रास्त्रयोः कश्चिद्भेदमाह । येन करधृतेन हन्यते तत् शस्त्रं खड्गादि । येन क्षिप्तेन हन्यते तदस्त्रं काण्डादि ।

• शस्त्रम् = hand-held weapon

 

३) शास्त्रस्य शास्त्र नाम नपुं. ६/१

 

• शास्त्रं, क्ली, (शिष्यते अनेन । शास् + “सर्व्वधातुभ्यष्ट्रन् ।” उणा० ४ । १५८ । इति ष्ट्रन् ।) निदेशः ।

• धातुपाठे – शास् २ प. शासुँ अनुशिष्टौ

 

४) द्वे द्वि संख्या-वि. स्त्री. १/२ two

५) विद्ये विद्या नाम स्त्री. १/२ two knowledge-systems 

६) प्रतिपत्तये प्रतिपत्ति स्त्री. ४/१ assertion 

७) आद्या आद्य वि. स्त्री. १/१ first 

८) हास्याय हास्य नाम नपुं. ४/१ laughter

९) वृद्धत्वे वृद्धत्व नाम नपुं. ७/१ old age 

१०) द्वितीया द्वितीय वि. स्त्री. १/१ second 

११) आद्रियते from ashtadhyayi.com ⇒ ०६.०१४७ दृ दृङ् आदरे तुदादिः, आत्मनेपदी, सकर्मकः, अनिट् लट्लकारः (आत्मनेपदम्) प्रथमपुरुषः एकवचनम्  (to respect, to praise, to honor) विशेषः अयं धातुः प्रायः ‘आङ्’पूर्वकः एव प्रयुज्यते ।

 

•  आद्रियते = is respected 

 

१२) सदा अव्ययम् at all times 

४. अन्वयार्था: 

१) विद्या शस्त्रस्य (भवति) – There is (branch of) knowledge about (wielding) weapons

२) (विद्या) शास्त्रस्य (च भवति) – There is (branch of) knowledge about sciences

२) द्वे विद्ये प्रतिपत्तये (भवत:) – The two knowledge-systems help assertion of oneself.

३) आद्या वृद्धत्वे हास्याय (भवति) – first one (that of wielding weapons) may become laughable in old age 

४) द्वितीया सदा आद्रियते – second one is respectable at all times.

५. स्वाध्याया: 

१) The poet’s choice of the two words शस्त्रस्य and शास्त्रस्य is on one count onomatopoeic and is also very apt, classifying knowledge-systems in two broad classes, especially in the context of assertion of one’s personality, which in turn will help one to get respect in the society. 

२) This सुभाषितम् also summarises a good approach for career-guidance. In every society, there are always children, who have at the stage of choosing a career. The career should be so chosen that the विद्या knowledge acquired for that career shall be सदा आद्रियते respectable at all times. 

शुभमस्तु ! 

-o-O-o- 

मंगलाचरणश्लोक: of हितोपदेशे मित्रलाभ:

ॐ 

नमो नम: 

Learning Sanskrit by Verses # 61 

मंगलाचरणश्लोक: of हितोपदेशे मित्रलाभ: 

सिद्धि: साध्ये सतामस्तु प्रसादात्तस्य धूर्जटे: ।

जाह्नवीफेनलेखेव यन्मूर्ध्नि शशिन: कला ॥

(१) पदच्छेदा: 

सिद्धि: साध्ये सताम् अस्तु प्रसादात् तस्य धूर्जटे: जाह्नवीफेनलेखा इव यन्मूर्ध्नि (यत्-मूर्ध्नि) शशिन: कला ।

(२) समासश: अभ्यास: 

१) धूर्जटे: – धूर्जटि वि. अत्र पुं. ६/१

 

• धू: जटौ यस्य स: (बहुव्रीहि:)

• धू: = trembling

• जटौ – जटि hair स्त्री. ७/१

• धूर्जटि – one, having trembling hair शङ्कर: maybe due to (a) his passion for dancing (b) his receiving flow of Ganges on his head

 

२) जाह्नवीफेनलेखा नाम स्त्री. १/१ 

 

• जाह्नव्या: फेनम् (षष्ठी-तत्पुरुष:) 

• जाह्नवीफेनस्य लेखा (षष्ठी-तत्पुरुष:)

• जाह्नव्या: – जाह्नवी river Ganges स्त्री. ६/१

• फेनम् = lather

• लेखा = resemblance, of similar appearance by color

• जाह्नवीफेनलेखा – having color as of lather of Ganges

 

३) यन्मूर्ध्नि – यन्मूर्धन् नाम नपुं. ७/१

 

• यस्य मूर्धन् इति यन्मूर्धन् (षष्ठी-तत्पुरुष:) 

• मूर्धन् = head

• यन्मूर्ध्नि = on whose head

 

(३) इतरेषां शब्दानामभ्यास: 

४) सिद्धि: – सिद्धि fulfilment नाम स्त्री. १/१

५) साध्ये – साध्य to be achieved, objective, undertaking नपुं. ७/१

६) सताम् – सत् gentleman पुं. ६/३ 

७) अस्तु – अस् २ प. To be लोट् प्र.पु. एक. 

८) प्रसादात् – प्रसाद grace पुं. ५/१ 

९) तस्य – तत् सर्व. He अत्र पुं. ६/१

१०) इव – अव्ययम् similar to 

११) शशिन: – शशिन् moon पुं. ६/१ 

१२) कला phase, crescent स्त्री. १/१ 

(४) अन्वयार्था: 

१) यन्मूर्ध्नि जाह्नवीफेनलेखा इव शशिन: कला (वर्तते) = on whose head (there is) crescent of the moon, which has color similar to lather in Ganges

२) तस्य धूर्जटे: प्रसादात् = by the grace of Him, who has trembling hair 

३) सताम् साध्ये सिद्धि: अस्तु = may there be fulfilment of task undertaken by gentlemen.

(५) छन्दोविश्लेषणम् 

सिद्धि: साध्ये सतामस्तु (८ अक्षराणि) 

“सताम(स्तु)” एतेषां मात्रा: १-२-२ 

प्रसादात्तस्य धूर्जटे: (८ अक्षराणि) 

“स्य धूर्ज” एतेषां मात्रा: १-२-१ 

जाह्नवीफेनलेखेव (८ अक्षराणि) 

“नलेखे” एतेषां मात्रा: १-२-२ 

यन्मूर्ध्नि शशिन: कला (८ अक्षराणि) 

“शिन: क” एतेषां मात्रा: १-२-१ 

अनुष्टुभ्-छन्दोऽत्र !

(६) स्वाध्याया: Notes of self-study 

(१) This श्लोक: is available on page # 15/168 of pdf of हितोपदेश: – मित्रलाभ: (see – https://ia800808.us.archive.org/7/items/HitopadeshMitraLabhaVishwaNathSharma/Hitopadesh%20Mitra%20Labha%20-%20Vishwa%20Nath%20Sharma.pdf) 

(२) हितोपदेश: is a book of stories, which entertains children and also educates them to be worldly wise. Note 

हितोपदेश: = हितस्य उपदेश: useful advice

(३) The pdf linked above covers only the section मित्रलाभ: (मित्रस्य लाभ:) gaining friend(s). In this section, there are six main stories, yet interweaving as many as 238 सुभाषितानि and also some prose गद्यं संस्कृतम्. 

(४) It is a great tradition of मंगलाचरणम् auspiciousness, that all Sanskrit works start with a prayer.  The श्लोक: studied above is also a prayer. 

(५) Note, the word धूर्जटि: is an epithet of Shiva and is based on the Puranic mentions of Shiva (a) his passion for dancing (b) his receiving flow of Ganges on his head. The crescent on his head is also based on yet another Puranic mention.

(६) There is poetic charm in the description of color of the crescent being similar to that of the lather in Ganges. 

शुभमस्तु ! 

-o-O-o- 

(हितोपदेशे मित्रलाभ:) कोऽर्थः पुत्रेण जातेन

We are studying हितोपदेशे मित्रलाभ:. In the previous द्वे सुभाषिते we learnt that the king happened to listen to them and was impressed by their import. So he started to muse on them. The narration says ⇒ 

इत्याकर्ण्यात्मनः पुत्राणामनधिगतशास्त्राणां नित्यमुन्मार्गगामिनां शास्त्राननुष्ठानेनोद्विग्नमनाः स राजा चिन्तयामास  

कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान्न धार्मिकः ।

काणेन चक्षुषा किं वा चक्षुःपीडैव केवलम् ॥१२॥

१. पदच्छेदा: 

इति आकर्ण्य आत्मनः पुत्राणाम् अन्-अधिगतशास्त्राणाम् नित्यम् उन्मार्गगामिनाम् शास्त्र-अन्-अनुष्ठानेन उद्विग्नमनाः सः राजा चिन्तयामास 

कः अर्थः पुत्रेण जातेन यः न विद्वान् न धार्मिकः काणेन चक्षुषा किम् वा चक्षुःपीडा एव केवलम् ॥१२॥

२. अन्वयार्था:  

(१-अ) इति आकर्ण्य अन्-अधिगतशास्त्राणाम् नित्यम् उन्मार्गगामिनाम् आत्मनः पुत्राणाम् 

 

• इति आकर्ण्य = on hearing this 

• अन्-अधिगतशास्त्राणाम् = those, who have not studied the sciences (physical, social, philosophy, etc.)

• Note अनधिगतशास्त्राणाम् is अनधिगतशास्त्र वि. ६/३

• अधिगतानि शास्त्राणि येन सः अधिगतशास्त्र: (बहुव्रीहिः)

• अधिगतानि अधि+गम् १ प. To study क्त-वि. नपुं. १/३

• न अधिगतशास्त्र: इति अनधिगतशास्त्र:

• नित्यम् उन्मार्गगामिनाम् = always going awry

• Note उन्मार्गगामिनाम् उन्मार्गगामिन् वि. पुँ. ६/३

• उन्मार्गेण गामिन् इति उन्मार्गगामिन् (तृतीया-तत्पुरुषः)

• उन्मार्गेण उन्मार्ग highway पुँ. ३/१

• गमनम् अस्य अस्तीति गामिन् one who goes

• उन्मार्गगामिन् = one who goes by the highway = arrogant

• आत्मनः पुत्राणाम् = of own sons

 

(१-आ) शास्त्राननुष्ठानेन (शास्त्र-अन्-अनुष्ठानेन) 

 

• न अनुष्ठानम् इति अननुष्ठानम् (नञ्-तत्पुरुषः) 

• अनुष्ठानम् = following; अननुष्ठानम् = not following

• शास्त्राणाम् अननुष्ठानम् इति शास्त्राननुष्ठानम् = not following the prescribed rules

 

(१-इ) उद्विग्नमनाः सः राजा चिन्तयामास 

 

• उद्विग्नमनाः = having dejected mind 

• सः राजा = that king

• चिन्तयामास चिन्त् १० उ. To think लिट् प्र.पु. एक.

• उद्विग्नमनाः सः राजा चिन्तयामास = having dejected mind that king thought

 

(२-अ) यः न विद्वान् न धार्मिकः 

 

• यः = he, who is 

• न विद्वान् = neither learned

• न धार्मिकः = nor righteous

 

(२-आ) (तेन) पुत्रेण जातेन कः अर्थः  

 

• (तेन) = by such 

• पुत्रेण = son

• जातेन = being born

• कः अर्थः = what meaning

• (तेन) पुत्रेण जातेन कः अर्थः = how is it meaningful to have such son

 

(२-इ) किम् काणेन चक्षुषा (जातः इति अर्थः) 

 

• किम् = does it mean that 

• काणेन =

• काण a. [कण् निमीलने कर्तरि घञ् Tv.] 1 One-eyed

• Note, कण् (I) 1 P. (कणति, कणित) 1 To sound or cry (as in distress); to moan. -2 To become small. -3 To go or to approach. -(II) 10 P. or -Caus. 1 To wink, to close the eye with the lids or lashes. -2 To sigh, sound.

• चक्षुषा – चक्षुष् eye पुँ. ३/१

• (जातः) = जन्-क्त वि. जात caused to be पुँ. १/१

• (इति अर्थः) = means as such

• किम् काणेन चक्षुषा (जातः इति अर्थः) = does it mean that he is caused to be with closed (affected) eye ?

• वा = or

 

(२-ई) चक्षुःपीडा एव केवलम् (इति अर्थः)

 

• चक्षुःपीडा = चक्षुषे पीडा (चतुर्थी-तत्पुरुषः) trouble for the eyes

• एव = only

• केवलम् ind. Only, merely, solely, entirely, absolutely, wholly

• (इति अर्थः) = means as such

• चक्षुःपीडा एव केवलम् (इति अर्थः) = means solely trouble for the eyes only

 

कः अर्थः पुत्रेण जातेन यः न विद्वान् न धार्मिकः काणेन चक्षुषा किम् वा चक्षुःपीडा एव केवलम् = What use is it  to have a son, who is neither learned nor righteous ? Does it mean that his eye is affected or does it mean that he is only an eyesore ? 

३. छन्दोविश्लेषणम् 

कोऽर्थः पुत्रेण जातेन (८ अक्षराणि)

“ण जाते” एतेषां मात्रा: १-२-२

यो न विद्वान्न धार्मिकः (८ अक्षराणि)

“न्न धार्मि” एतेषां मात्रा: १-२-१

काणेन चक्षुषा किं वा (८ अक्षराणि)

“क्षुषा किं” एतेषां मात्रा: १-२-२

चक्षुःपीडैव केवलम् (८ अक्षराणि)

“व केव” एतेषां मात्रा: १-२-१

अनुष्टुभ्-छन्दोऽत्र ।

४. स्वाध्याया: 

१) The reason why the king was impressed by the previous two द्वे सुभाषिते and immediately registered them into his memory 

अनेकसंशयोच्छेदि परोक्षार्थस्य दर्शकम् ।

सर्वस्य लोचनं शास्त्रं यस्य नास्त्यन्ध एव सः ॥१०॥ 

and 

यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता ।

एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥११॥

seems to be that he related them to be apt for his princes, his unintelligent and vagabond sons.

Note, the phrases सर्वस्य लोचनं शास्त्रं यस्य नास्त्यन्ध एव सः in (१०) and यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता in (११) were so very apt for his princes. 

२) Actually I must admit that, I had quite some difficulty in paraphrasing the meaning in अन्वयार्थाः. I resolved it by composing with additional words (जातः इति अर्थः) in (२-इ) किम् काणेन चक्षुषा (जातः इति अर्थः) 

३) The mention of लोचनं and अन्धः एव in (१०) and of काणेन चक्षुषा here in (१२) are references to ज्ञानचक्षू. Mention of अन्धः in (१०) is lacking eyesight of knowledge न विद्वान्. 

Not being righteous न धार्मिकः is also caused by lacking eyesight of knowledge. Conversely if one is righteous, lacking scholarly knowledge becomes pardonable. That is a good angle, which is well brought out by the phrase न धार्मिकः. 

४) Anguish of the king is very well brought out in the phrases ‘काणेन चक्षुषा किम्’ वा ‘चक्षुःपीडा एव केवलम्’. The word चक्षुःपीडा as equivalent of ‘eyesore’ in English is interesting, right ?

५) Parenting is a worry both for commoners and even for a king. Maybe the worry of the king is greater, because an unintelligent prince becomes a talk of the town. 

Well, the stage is well set to study further हितोपदेशे मित्रलाभ:. 

शुभमस्तु ! 

-o-O-o- 

लौकिकानां हि साधूनाम् + यथा चित्तं तथा वाचो

नमो नमः ।

Learning Sanskrit by Verses # 59 लौकिकानां हि साधूनाम् +

 यथा चित्तं तथा वाचो

Your co-student

1. L. Abhyankar 

Mumbai, Monday, May 25, 2020.

=========

लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते ।

 ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति ॥

पदशः – लौकिकानाम् हि साधूनाम् अर्थं वाक् अनुवर्तते । ऋषीणाम् पुनः आद्यानाम् वाचम् अर्थः अनुधावति 

क्रमशः – clause-wise study

अव्ययाः	प्रथमायाम्	द्वितीयायाम्	षष्ठ्याम्	तिङन्ताः
हि	वाक्	अर्थम्	लौकिकानाम् साधूनाम्	अनुवर्तते
पुनः	अर्थः	वाचम्	ऋषीणाम् आद्यानाम्	अनुधावति

शब्दानामभ्यासः – 

सुबन्तः	प्रातिपदिकम्	जातिः	प्रातिपदिकार्थः	लिङ्गम्	विभक्तिः	वचनम्
हि	हि	अव्ययम्	As such	X	X	X
वाक्	वाच्	नाम	Speech	स्त्री.	प्रथमा	एक.
वाचम्	वाच्	नाम	Speech	स्त्री.	द्वितीया	एक.
अर्थः	अर्थ	नाम	Meaning	पुँ.	प्रथमा	एक.
अर्थम्	अर्थ	नाम	Meaning	पुँ.	द्वितीया	एक.
लौकिकानाम्	लौकिक	वि.	Renowned	पुँ.	षष्ठी	बहु.
साधूनाम्	साधु	वि.	gentle(man)	पुँ.	षष्ठी	बहु.
पुनः	पुनः	अव्ययम्	Again	X	X	X
ऋषीणाम्	ऋषि	नाम	Sage	पुँ.	षष्ठी	बहु.
आद्यानाम्	आद्य	वि.	First	पुँ.	षष्ठी	बहु.

अनुवर्तते – अनु+वृत् १ आ. To follow लट् प्र.पु. एक.

अनुधावति – अनु+धाव् १ प. To run behind लट् प्र.पु. एक. 

अन्वयार्थाः 

(१) लौकिकानां साधूनाम् अर्थं हि वाक् अनुवर्तते = As such speech of renowned gentlemen conforms to what they do.

(२) पुनः आद्यानां ऋषीणाम् वाचम् अर्थः अनुधावति = Again, in the case of first among sages, events happen according to his saying. 

छन्द:शः – 

लौकिकानां हि साधूना     

“हि साधू” एतेषां मात्राः १-२-२ 

मर्थं वागनुवर्तते 

“नुवर्त” एतेषां मात्राः १-२-१

ऋषीणां पुनराद्यानां   

“नराद्या” एतेषां मात्राः १-२-२ 

 वाचमर्थोऽनुधावति

“नुधाव” एतेषां मात्राः १-२-१

अनुष्टुभ् छन्दोऽत्र । 

स्वाध्यायाः – 

(१) This is from नाटकम् उत्तररामचरितम् by भवभूतिः.     

(२) The theme of वाक् and अर्थः continues here from the previous study of वागर्थाविव संपृक्तौ at # 58.  

(३) Here the thought is about, who follows whom between वाक् and अर्थः. 

(४) Actually the meaning of word अर्थः should be taken as meaningfulness. A thought attains meaningfulness when it gets visibility, manifestation by Action. Hence meaning of word अर्थः embraces Action. 

(५) By that token, the word वाक् should be taken to mean ‘expressed thought’  

(६) It is said that श्रीरामायणम् composed by वाल्मीकिऋषिः appealed so much to श्रीविष्णुः that He thought it fit to reincarnate and undergo the biography of श्रीराम as caricatured by वाल्मीकिऋषिः. So the mention of आद्यऋषिः is with reference to वाल्मीकिऋषिः. So, in वाचमर्थोऽनुधावति, the वाक् is the thought(s), expressed by वाल्मीकिऋषिः in श्रीरामायणम् and अर्थः Action means life lived by श्रीविष्णुः by reincarnating as श्रीराम. 

(७) In शब्दकल्पद्रुमः the word लौकिक is detailed as लोके विदितः प्रसिद्धो हितो लोकं वेत्ति वा । लोक + ठञ् So  लौकिक = renowned is an adjective. 

 साधूनाम् is षष्ठी बहु of साधु, gentleman. So, लौकिकानां साधूनाम् अर्थं हि वाक् अनुवर्तते is a specification of what makes a gentleman renowned. If a person does first, and then speaks about it, he will get renown. If a person does not do much, but brats a lot, will not be respected.

 

• But a famous poem by Robert Frost has such words “.. there are promises to keep, miles to go before I sleep ..” Promises first and keeping them later.  

• One idiom related to ISO-9000 series of standards for Quality Systems is “Say, what you do and do, what you say.” Saying what you do makes the Manual of Quality Systems. When an audit of the practises evidences conformity with the manual, they become eligible for certification.

• Actually the order in अर्थं वाक् अनुवर्तते, rather वाक् अर्थं अनुवर्तते is – action अर्थः first and  speech वाक् later.

• For the speech वाक् following the अर्थः, need not be the वाक् of the renowned gentlemen. The वाक् about साधूनाम् अर्थं can be of the biographers. If it is their own, वाक् becomes an autobiography, like “My Experiments with Truth” by Mahatma Gandhi. If the वाक् is of a biographer, it becomes a biography. “With Malice Towards None” by Stephen B. Oates is about life of Abraham Lincoln, truly a लौकिकसाधुः a renowned gentleman.

• Whatever be the significance of the order between अर्थः and वाक्, what is important is concurrence among thought, word and deed. There is another सुभाषितम् which says

 

यथा चित्तं तथा वाचो यथा वाचस्तथा क्रिया

चित्ते वाचि क्रियायां च साधूनामेकरूपता 

This सुभाषितम् seems to be fairly simple and straightforward. Maybe, it would be good to make a short and quick study.

पदशः – यथा चित्तम् तथा वाचः यथा वाचः तथा क्रिया चित्ते वाचि क्रियायाम् च साधूनाम् एकरूपता 

There is no explicit तिङन्तम् or कृदन्तम् 

• यथा, तथा, च are अव्ययानि 

• चित्तम् and चित्ते have प्रथमा and सप्तमी एक. of नपुं. प्रातिपदिकम् चित्त

• वाचः is स्त्री. प्रथमा बहु. of वाच्

• वाचि is स्त्री. सप्तमी एक. of वाच्

• क्रिया and क्रियायाम् have प्रथमा and सप्तमी एक. of स्त्री. प्रातिपदिकम् क्रिया

• साधूनाम् is षष्ठी बहु. of साधु

• एकरूपता is abstract noun from the adjective एकरूप (एकं रूपम् इति एकरूपम् अथवा एकेन एव रूपेण इति एकरूपम्) एकस्य रूपस्य भावः इति एकरूपता uniformity

अन्वयार्थाः – 

(१) यथा चित्तम् तथा वाचः = Like mind (thought), like speech

(२) यथा वाचः तथा क्रिया = Like speech, like practise 

(३) चित्ते वाचि क्रियायाम् च साधूनाम् एकरूपता = Gentlemen have uniformity in thought, word and deed.

क्रिया here is the same as अर्थः earlier. When there is uniformity, sequence between वाचः and अर्थः does not matter. 

Yet, it seems, क्रिया or अर्थः is more important than वाचः. One does not have to announce or publicize, what one does. Just do it. 

But if a discipline is to be followed by many, it would be good to have a manual of ‘do’s and don’ts, like the गीता. Actually, गीता is a manual for each one also. My manual-extract of गीता is 

• Let me not be vicious unto anyone. See (16-7 to 16-18) श्लोकाः १२ 

• Let me be cleansed of all vices. See 18-53 श्लोकः १

• Let my virtuosity grow. See (12-13 to 12-16), (13-7 to 13-11), (16-1+2+3), (18-41+42+43) श्लोकाः १५

• Let me even transcend virtuosity. See 14-22 to 14-26. श्लोकाः ५

• Let me not crave for happiness nor be depressed by sorrows. See 12-17+18+19 श्लोकाः ३

• Let my intellect stay balanced and steadfast. See 2-55 to 2-71 श्लोकाः १७

• Let my conduct be austere, full of austerity and nothing else. See 17-14 to 17-17 श्लोकाः ४

• Let me be subservient unto the Supreme See 18-62, 18-65 श्लोकौ २
• Let all my actions be submissions unto Him See 9-27 श्लोकः १

कुलतः श्लोकाः ६०. Some thoughts are repetitive even among these ६०, especially in (3) above. But it should be okay to compile adaptations from these ६० श्लोकाः as a manual, maybe, with ६-८ chapters with the bullet-points noted above, as chapter-headings. 

This post is also in a YouTube video https://youtu.be/biGdTE1VvZY

I would urge upon readers to please send comments directly to me to sanskrit2601@gmail.com  

शुभमस्तु ।

-o-O-o- 

 

Lesson 141 वज्रादपि कठोराणि

Our study of videos of सुभाषितानि is whirling on the theme of सन्तः सज्जनाः. Here is one more in the same vein.   

वज्रादपि कठोराणि 

मृदूनि कुसुमादपि ।

लोकोत्तराणां चेतांसि  

को हि विज्ञातुमर्हति ॥

पदच्छेदैः – वज्रात् अपि कठोराणि मृदूनि कुसुमात् अपि लोक-उत्तराणाम् चेतांसि कः हि विज्ञातुम् अर्हति  

अव्ययानि – (१) अपि = also (२) हि = anyhow    

तिङन्ताः – (१) अर्हति अर्ह् १ प. To merit लटि प्र.पु. एक.  

कृदन्ताः – (१) विज्ञातुम् विज्ञा To know well तुम्

सुबन्ताः – (१) वज्रात् वज्र Weapon of Indra पुँ./नपुं. ५’१ 

(२) कठोराणि कठोर harsh अत्र नपुं. १’३

(३) मृदूनि मृदु soft अत्र नपुं. १’३

(४) कुसुमात् कुसुम flower नपुं. ५’१

(५) चेतांसि चेतस् mind नपुं. २’३

(६) कः किम्  पुँ. १’१

तद्धिताः – उत्तर contains तद्धित-प्रत्ययः तर

समासाः – (१) लोकोत्तराणाम् लोकोत्तर ६’३ लोके उत्तराः लोकोत्तराः (सप्तमी-तत्पुरुषः) Note लोके लोक populace पुँ. ७’१ उत्तराः उत्तर superior पुँ. १’३ लोकोत्तराः superior among the populace. 

Optionally लोकः उत्तरः येषांस्ते लोकोत्तराः (बहुव्रीहिः) those, who (seemingly) belong to a superior world 

अन्वयार्थाः – (१) लोकोत्तराणां चेतांसि = minds of superior among populace 

(२) वज्रादपि कठोराणि (भवन्ति) = are harder than the weapon of Indra 

(३) कुसुमादपि मृदूनि (भवन्ति) = are also softer than a flower

(४) कः हि (तानि) विज्ञातुम् अर्हति = who merits to know them well anyhow ?

छन्दोविश्लेषणम्  –

श्लोकेऽस्मिन् अष्टाक्षरपादाः | पञ्च-षष्ठसप्तमाक्षराणि कठोरा १२२ सुमाद १२१ णां-चेतां २२२ तुमर्ह १२१ 

तृतीये पादे पञ्चमं लघु नास्ति ?! अन्यथा अनुष्टुभ्-छन्दः | 

Notes टिप्पण्यः – 

(१) The word उत्तराः plural उत्तरः (उत्+तर) singular is a good example of comparative degree. In superlative degree it would be उत्तमाः (उत्+तम) the best. तर and तम are तद्धितप्रत्ययौ to make comparative and superlative degrees of adjectives. Does that mean उत् = good ? Not exactly, because उत् is not an adjective. It is only a prefix used in the sense of higher level.

(२) The comparative degree is also expressed by पञ्चमी विभक्तिः as in वज्रात् कठोराणि, कुसुमात् मृदूनि. However, here वज्रात् कठोराणि has the sense of “harder than the hardest”. कुसुमात् मृदूनि has the sense of “softer than the softest”. 

(३) We can take it that वज्रात् कठोराणि and कुसुमात् मृदूनि are examples of figures of speech अर्थालङ्कारौ of excessiveness अतिशयोक्तिः. 

(४) My anxiety is whether one can sight example(s) of लोकोत्तराणां चेतांसि वज्रादपि कठोराणि कुसुमादपि मृदूनि भवन्ति. Two examples from भागवतपुराणम् come to mind. (i) श्रीकृष्ण was light-hearted and playful when playing with his playmates, but was ruthless with the serpent कालिया. (ii) His heart melted at the plight of cows, calves and cowherds due to the heavy downpour and summoned all his strength to make the गोवर्धन hill to become an umbrella.

(५) को हि विज्ञातुमर्हति is interrogative. But we don’t need the interrogative sign to understand that it is interrogative. Most Sanskrit texts are without signs of punctuation. Interrogation is clear in the interrogative word को itself. The best example is श्लोकः 8’01+8’02 in गीता – किं तद्ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम | अधिभूतं च किं कृष्ण अधिदैवं किमुच्यते . .. अधियज्ञः कथं कोऽत्र .. So many questions, no question mark. 

(६) Answer of the question को हि विज्ञातुमर्हति is in the question itself ! The answer is न कोऽपि विज्ञातुमर्हति. Maybe, a good translation of न कोऽपि विज्ञातुमर्हति लोकोत्तराणां चेतांसि would be “Nobody can fathom out the minds of people, who seem to be out of this world.” This seems to also fit well for the examples of  श्रीकृष्ण from भागवतपुराणम्. 

(७) In लोकोत्तराणां चेतांसि को हि विज्ञातुमर्हति it should be interesting to note that the phrase लोकोत्तराणां चेतांसि is object of विज्ञातुम् and लोकोत्तराणां चेतांसि विज्ञातुम् is object of अर्हति. So the कृत्-प्रत्ययः तुम् of विज्ञातुम् makes an object clause.

इति शुभम् ।

-o-O-o-

Lesson 140 सज्जनस्य हृदयं नवनीतम्

From सुभाषितम् video #27 छिन्नोऽपि रोहति तरुः we learnt that सन्तः न सन्तप्यन्ते. But since they are soft at heart, this सुभाषितम् video #28 at <https://youtu.be/agck6rdVG5g> narrates the effect  

सज्जनस्य  हृदयं नवनीतम् 

यद्वदन्ति कवयस्तदलीकम् ।

अन्यदेहविलसत्परितापात् 

सज्जनो द्रवति नो नवनीतम्॥

पदच्छेदैः – सत्-जनस्य  हृदयम् नव-नीतम् यत् वदन्ति कवयः तत् अलीकम् अन्य-देह-विलसत्-परितापात् सत्-जनः द्रवति न उ नव-नीतम् 

अव्ययानि – (१) न = no, not (२) उ = Uh   

तिङन्ताः – (१) वदन्ति वद् १ प. To say लटि प्र.पु. बहु.  

(२) द्रवति द्रु १ प. To flow लटि प्र.पु. एक. 

कृदन्ताः – (१) नीतम् नी ४ उ. To carry क्त अत्र नपुं. १’१

(२) विलसत् विलस् १ प. To adorn शतृ अत्र पुँ. १’१ 

सुबन्ताः – (१) हृदयम् ह्रदय heart नपुं. १’१

(२) यत् सर्व. Who, what नपुं. २’१

(३) कवयः कवि poet पुँ. १’३

(४) अलीकम् false अत्र नपुं. १’१

(५) तत् सर्व. That अत्र नपुं. १’१

तद्धिताः – नैकमपि तद्धितमत्र 

समासाः – (१) सज्जनस्य सन् जनः (कर्मधारयः) Note सन् =  अस् २ प. To be शतृ सत् existing, being, true, good अत्र पुँ. १’१ 

– जनः जन person पुँ. १’१

सज्जनः = gentleman 

(२) नवनीतम् नवम् इति नीतम् (कर्मधारयः) Note नवम् नव वि. New अत्र नपुं. १’१ and नीतम् नी ४ उ. To carry क्त अत्र नपुं. १’१ Hence नवनीतम् = some new thing brought up; butter

(३) अन्य-देह-विलसत्-परितापात् पुँ. ५‘१ अन्यः  देहः अन्यदेहः (कर्मधारयः) अन्यदेहे विलसत् अन्यदेहविलसत् (सप्तमी-तत्पुरुषः) अन्यदेहविलसन् परितापः अन्यदेहविलसत्परितापः (कर्मधारयः)

अन्यः अन्यत् सर्व. another अत्र पुँ. १’१ 

देहः देह body पुँ. १’१

विलसन् विलस् १ प. To adorn शतृ अत्र पुँ. १’१ 

परितापः परिताप malady पुँ. १’१

अन्यदेहविलसत्परितापः malady troubling another body.  

अन्वयार्थाः – (१) कवयः यत् वदन्ति = what poets say

(२) सज्जनस्य ह्रदयं नवनीतम् = (that) heart of gentlemen is (soft and kind) like butter 

(३) तत् अलीकम् = that (is) false

(४) अन्यदेहविलसत्परितापात् सज्जनः द्रवति = a gentleman (his heart) melts, flows out by malady troubling another body

(५) उ ! नवनीतम् न = Uh ! butter does not 

छन्दोविश्लेषणम्  –

 सज्जनस्य  हृदयं नवनीतम् (११ अक्षराणि) 

(२१२)(१ ११)(२ ११)२२ मात्राः 

र-न-भ-ग-ग गणाः 

यद्वदन्ति कवयस्तदलीकम् (११ अक्षराणि)

(२१२)(१ ११)(२११)२२ मात्राः

र-न-भ-ग-ग गणाः 

अन्यदेहविलसत्परितापात् (११ अक्षराणि)

(२१२)(१११)(२११)२२ मात्राः

र-न-भ-ग-ग गणाः 

सज्जनो द्रवति नो नवनीतम् (११ अक्षराणि)

२१२ १११ २ ११२२ मात्राः 

र-न-भ-ग-ग गणाः 

स्वागता-वृत्तमिदम् ! स्वागतेति रनभाद्गुरुयुग्मम्

Notes टिप्पण्यः – 

(१) The grammatical meaning of नवनीतम् is “what is carried anew”. But its meaning in common parlance is “butter”. How is that ? Maybe, the lady, who first noticed a floating solid matter emerging when churning buttermilk might have been pleasantly surprised by that something new. So, maybe she called it नवनीतम् and maybe, the name stuck !

(२) In अन्वयार्थाः I thought it good to make two separate phrases as अन्यदेहविलसत्परितापात् सज्जनः द्रवति and उ ! नवनीतम् न. Actually the words अन्यदेहविलसत्परितापात् द्रवति have to be repeated in the second phrase, which then should read उ ! (अन्यदेहविलसत्परितापात्) नवनीतम् न (द्रवति) 

(३) Did you notice that the third quarter तृतीयः पादः of 11 letters is a single word अन्यदेहविलसत्परितापात् ? You may find it difficult to pronounce such long words. Simple way to overcome such difficulty is to pronounce it letter by letter. Just don’t look at the length of the word. Pronounce it letter by letter. 

(४) Also this word has four component words अन्य-देह-विलसत्-परितापात्. In Sanskrit one can compose compound words containing a long chain of a large number of component words समासपदानि.

(५) परितापात् contains the prefix परि, by which परिताप means “whichever malady”.

(६) In सज्जनो द्रवति नो नवनीतम् the poet presents a stark contrast व्यत्यास.

(७) We all like to be called as gentlemen. This सुभाषितम् gives the message, that to be so called, one needs to imbibe compassion as an integral part of one’s character. 

इति शुभम् ।

-o-O-o- 

Lesson 139 तत्सादृश्यमभावश्च

In the सुभाषितम् स्वल्पाक्षरमसंदिग्धम् there were three words starting with अ, hence made नञ्-समासाः because अ as the first component lends meaning of negativity. But negativity has six shades as detailed in this सुभाषितम् video #26 

तत्सादृश्यमभावश्च 

तदन्यत्वंस्तदल्पता ।

अप्राशस्त्यं विरोधश्च   

नञर्थाः षट् प्रकीर्तिताः ॥

पदच्छेदैः – तत्-सादृश्यम् अभावः च तत्-अन्यत्वम् तत्-अल्पता अप्राशस्त्यम् विरोधः च नञ्-अर्थाः षट् प्रकीर्तिताः 

अव्ययानि – (१) च = and  

तिङन्ताः – नैकमपि तिङन्तमत्र  

कृदन्ताः – (१) प्रकीर्तिताः प्र-कॄत् 10 उ. To mention repeatedly क्त, प्रकीर्तिताः प्रकीर्तित well-known पुँ. १’३

सुबन्ताः – (१) विरोधः विरोध opposition, opposite sense १’१ 

(२) षट् षष् संख्याविशेषणम् six  अत्र पुँ. १’३

तद्धिताः –  (१) सादृश्यम् (सदृश्+यञ्) Note सादृश्यम् is नपुं. abstract noun from adjective सदृश् (समं दृश्यते इति) looking alike सदृश् alikeness सादृश्यम् Note स changes to सा, the first vowel अ suffers वृद्धिः to आ

(२) अन्यत्वम् is नपुं. abstract noun from pronoun  अन्य(त्)+त्व being different

(३) अल्पता is feminine स्त्री. abstract noun from adjective अल्प+ता being amiss, being short 

(४) प्राशस्त्यम् is नपुं. abstract noun from प्रशस्तिः (क्तिन् of प्रशंस्) → (प्रशस्तिः+यञ् = प्राशस्त्यम्) Note प्रशंस् = to praise to commend प्रशस्तिः = commendation प्राशस्त्यम् = commendability अप्राशस्त्यम् = non-commendability 

समासाः – (१) तत्सादृश्यम् तेन (सह) सादृश्यम् (तृतीया-तत्पुरुषः) सादृश्यम् = alikeness तत्सादृश्यम् = alikeness with that 

(२) अभावः न भावः इति (नञ्-तत्पुरुषः) भावः = presence अभावः = absence 

(३) तदन्यत्वम् (तत्-अन्यत्वम्) तस्मात् अन्यत्वम् (पञ्चमी-तत्पुरुषः) अन्यत्वम् = being different तदन्यत्वम् = being different from that 

(४) तदल्पता (तत्-अल्पता) तस्मात् अल्पता (पञ्चमी-तत्पुरुषः) अल्पता = being short तदल्पता = being short of that 

(५) अप्राशस्त्यम् न प्राशस्त्यम् इति (नञ्-तत्पुरुषः) 

(६) नञर्थाः नञर्थ negativity पुँ. १’३ नञ् इति अर्थः यस्य तत् (बहुव्रीहिः) नञ् negation अर्थः sense

अन्वयार्थाः – तत्सादृश्यम् alikeness अभावः absence तदन्यत्वम् being different तदल्पता being amiss अप्राशस्त्यम् non-commendability विरोधः च and being opposite षट् these six नञर्थाः negativities   प्रकीर्तिताः are well-known.  

छन्दोविश्लेषणम्  – 

श्लोकेऽस्मिन् अष्टाक्षरपादाः quarters of 8 letters each. पञ्चम-षष्ठ-सप्तमाक्षराणि मभावश् १२२ तदल्प १२१ विरोधश् १२२ प्रकीर्ति १२१ । अनुष्टुभ्-वृत्तमिदम् ! 

Notes टिप्पण्यः – 

(१) To analyze that negativity is of six types is a very strong analytical acumen. To versify the six types is linguistic dexterity. 

(२) In compound words with अ as first component, that अ is not a prefix, not an उपसर्गः. It is component of a compound word. 

(३) If the second component starts with a consonant, then it is अ. If the second component starts with a vowel then it should be अन् as in अन्-अवद्यम् (अनवद्यम्). 

 (४) The word नञर्थाः is very intelligently composed.  Negation of अर्थः would have become न अर्थः अन्-अर्थः अनर्थः senseless-ness, non-sense, calamity ! 

(५) In Apte’s dictionary <नञ् The technical term for the negative particle न; द्वौ नञौ प्रकृतार्थं गमयतः> 

(६) द्वौ नञौ प्रकृतार्थं गमयतः perfectly explains that two negatives अन्-अ make one positive, as in अनवद्यम्  

(७) I like every word. It is so very thoughtful. 

(८) तत्सादृश्यम् alikeness. One may make a good copy of Mona Lisa. But the original will remain the original, right ? 

(९) तदल्पता an effort may be very close, yet something may remain amiss. In 100 m race, the silver medalist may miss the gold by only a fraction of a second. But missed is missed !

इति शुभम् ।

-o-O-o-

Lesson 138 स्वल्पाक्षरमसंदिग्धम्

When studying the सुभाषितम् आचिनोति च शास्त्रार्थान् there was mention that most of षट्-दर्शनानि are composed as aphorisms This सुभाषितम् (YouTube video #25 at <https://youtu.be/-Zp5bINPXro>) defines  how सूत्रम् an aphorism should be

स्वल्पाक्षरमसंदिग्धम् 

सारवद्विश्वतो मुखम् ।

अस्तोभमनवद्यं च   

सूत्रं सूत्रविदो विदुः ॥

पदच्छेदैः – सु-अल्प-अक्षरम् अ-संदिग्धम् सारवत् विश्वतः मुखम् अस्तोभम् अन्-अ-वद्यम् च सूत्रम् सूत्र-विदः विदुः  

अव्ययानि – (१) च = and  

तिङन्ताः – (१) विदुः विद् 2 प. To know लटि प्र.पु. बहु. 

कृदन्ताः – (१) (अ)संदिग्धम् सम्+दिह् 2 प. To clad क्त

(२) (अन)वद्यम् – वद् 1 प. To say, utter वद्+ण्यत् =वद्य utterable

(३) सूत्रम् – सू <To bring forth, produce, beget, yield> सू+ष्ट्रन् 

सुबन्ताः – (१) मुखम् मुख Face १’१ 

(२) सूत्रम् सूत्र Thread, aphorism नपुँ. १’१

तद्धिताः –  सारवत् = सार+वत् सार = essential सारवत् = as an essence विश्वतः = विश्व+तः विश्व = universe विश्वतः = unto the universe 

समासाः – (१) स्वल्पाक्षरम् सु-अल्प-अक्षरम् साधु च अल्पम् च इति स्वल्पम् (समाहार-द्वन्द्वः) स्वल्पानि अक्षराणि यस्मिन् तत् स्वल्पाक्षरम् (बहुव्रीहिः) 

Note सु=साधु=very, verily अल्प=little, less स्वल्प= very little/less अक्षरम् = letter स्वल्पाक्षरम्= having very less number of letters 

(२) अ-संदिग्धम् न संदिग्धम् (नञ्-तत्पुरुषः) Note संदिग्ध = clouded, doubtful, unclear असंदिग्ध = undoubtedly clear

(३) अस्तोभम् नपुं. १’१ न स्तोभः यस्मिन् तत्  (नञ्-बहुव्रीहिः) Note स्तोभः = extra, excessive अस्तोभम् = that, which has no unwarranted extra

(४) अन्-अ-वद्यम् नपुं. १’१ न वद्यम् अवद्यम् (नञ्-तत्पुरुषः) न अवद्यम् अनवद्यम् (नञ्-तत्पुरुषः) Note वद्यम् = utterable अवद्यम् = unutterable अनवद्यम् = not unutterable; utterable 

(५) सूत्र-विदः सूत्र-विद् वि. पुँ. १’३ सूत्रम् वेत्ति इति सूत्रविद् (उपपद-तत्पुरुषः) Note सूत्रम् = aphorism विद् = वेत्ति knows सूत्रविद् = He, who knows aphorism(s) or he, who knows what an aphorism is (and should be). 

अन्वयार्थाः – सूत्रविदः Those, who know what an aphorism is (or should be) विदुः know that सूत्रम् an aphorism स्वल्पाक्षरम् has very less number of letters, असंदिग्धम् is undoubtedly clear, सारवत् focusing on the essence, विश्वतो मुखम् is universally valid, अस्तोभम् has no unwarranted extra, has no frills अनवद्यम् च and is utterable.

छन्दोविश्लेषणम्  – 

श्लोकेऽस्मिन् अष्टाक्षरपादाः quarters of 8 letters each. पञ्चम-षष्ठ-सप्तमाक्षराणि मसंदिग् १२२ श्वतोमु १२१ नवद्यं १२२ विदोवि १२१ । अनुष्टुभ्-वृत्तमिदम् ! 

Notes टिप्पण्यः – 

(१) This सुभाषितम् specifies what makes a सूत्रम् a सूत्रम्. Six features are specified स्वल्पाक्षरम्, असंदिग्धम्, सारवत्, विश्वतो मुखम्, अस्तोभम्, अनवद्यम्

(२) Sanskrit literature is replete with सूत्राणि on various subjects, not only the षट्-दर्शनानि – कपिलस्य सांख्यम्, गौतमस्य न्यायः, पतञ्जलेः योगः but also ब्रह्मसूत्राणि a treatise on philosophy, metaphysics, spiritualism पाणिनि’s अष्टाध्यायी a treatise on grammar of Sanskrit बोधायनसूत्राणि a treatise on mathematics, चाणक्य’s नीतिसूत्राणि a treatise on social conduct अश्वलायनस्य श्रौत्रसूत्राणि etc. Vedic Mathematics is also based on some select सूत्राणि.

(३) Etymology of अस्तोभम् is interesting. स्तोभ is from धातुः स्तुभ् To praise 

स्तोभः eulogy often tends to be excessive. अस्तोभम् = having no unwarranted extra, having no frills.  

(४) The word अनवद्यम् is a case of two negatives अन्-अ make one positive.  

Idea behind composing a word with two negatives may be to suggest that a सूत्रम् as composed may be difficult to read/speak, but not impossible to read/speak, NOT अवद्यम् hence, अनवद्यम्. Note, अनवद्यम् = utterable, further means “can be committed to memory” ! 

(५) सूत्रम् needs to be विश्वतो मुखम्. Every सुभाषितम् is also विश्वतो मुखम् ! 

(६) Whatever is अनवद्यम् utterable, and is विश्वतो मुखम् universal is worth committing to memory, practising and evolving as a better person. There is so much of such literature in Sanskrit !

इति शुभम् ।

-o-O-o-

Lesson 137 पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्

This सुभाषितम् (YouTube video #24) at <https://youtu.be/DfGwvt_a474> outlines a scheme for study of Sanskrit texts 

पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्- 

विग्रहो वाक्ययोजना ।

आक्षेपस्य समाधानम्  

व्याख्यानं पञ्चलक्षणम् ॥

पदच्छेदैः – पद-छेदः पदार्थ-उक्तिः विग्रहः वाक्य-योजना आक्षेपस्य समाधानम् व्याख्यानम् पञ्च-लक्षणम् 

अव्ययानि – नैकमप्यव्ययमत्र 

तिङन्ताः – नैकमपि तिङन्तमत्र 

कृदन्ताः – नैकमपि कृदन्तमत्र 

सुबन्ताः –

(१) विग्रहः विग्रह deciphering पुँ.१’१ 

(२) आक्षेपस्य आक्षेप Objection पुँ. ६’१

(३) समाधानम् satisfaction नपुं. १’१

(४) व्याख्यानम् delineation, study नपुं. १’१ 

तद्धिताः –  नैकमपि तद्धितमत्र

समासाः – (१) पदच्छेदः पदानां छेदः (षष्ठी-तत्पुरुषः) | 

पदानाम् पद <A complete or inflected word> नपुं. ६’३ | 

छेदः छेद A cut, segregation पुँ. १’१ | पदच्छेदः  segregation of words

(२) पदार्थोक्तिः (पद-अर्थ-उक्तिः) पदस्य अर्थः पदार्थः (षष्ठी-तत्पुरुषः) | पदार्थस्य उक्तिः पदार्थोक्तिः (षष्ठी-तत्पुरुषः) | अर्थः meaning पदार्थः meaning of the word | उक्तिः saying, putting forth पदार्थोक्तिः putting forth meaning of word(s) 

(३) वाक्ययोजना वाक्यस्य योजना (षष्ठी-तत्पुरुषः) | वाक्यस्य वाक्य नपुं. Sentence ६’१ | योजना composing वाक्ययोजना composing sentence(s)

(४) पञ्चलक्षणम् पञ्च लक्षणानि यस्य तत् (द्विग्वन्वितः बहुव्रीहिः) | पञ्च वि. Five लक्षणानि लक्षण aspect नपुं. १’३  पञ्चलक्षणम् having five aspects

अन्वयार्थाः – Because नैकमपि तिङन्तमत्र नैकमपि कृदन्तमत्र we have to compose the sentence(s) ourselves by appropriate supplements. 

(१) (यतः) पदच्छेदः (अस्ति) पदार्थोक्तिः (अस्ति) विग्रहः (अस्ति) वाक्य-योजना (अस्ति) आक्षेपस्य समाधानम् (अस्ति) Since there is segregation of words, meanings of words, deciphering (of compound words), composition of sentence(s) and arguments and explanations 

(२) (अतः) व्याख्यानम् पञ्च-लक्षणम् (भवति) Hence 

Delineation, textual study has five aspects or characteristics.  

छन्दोविश्लेषणम्  – 

श्लोकेऽस्मिन् अष्टाक्षरपादाः quarters of 8 letters each. 

पञ्चम-षष्ठ-सप्तमाक्षराणि पदार्थो १२२ क्ययोज १२१ समाधा १२२ ञ्चलक्ष १२१ । अनुष्टुभ्-वृत्तमिदम् ! 

Notes टिप्पण्यः – 

(१) This सुभाषितम् is virtually a diktat for study of any Sanskrit text. Our studies also conform to this diktat. Rather, at the second step of पदार्थोक्तिः we are also studying grammar of every पद. Hence we identify अव्ययानि, तिङन्ताः, कृदन्ताः, सुबन्ताः. We do all this because we want to study not only the सुभाषितम्, but also the Sanskrit, its grammatical and linguistic aspects. 

(२) Our विग्रहाः of समासाः includes study of grammar of every पद of समासाः also. 

(३) Our अन्वयार्थाः step is वाक्ययोजना. 

(४) Note आक्षेपस्य समाधानम् need not mean answering objections raised by somebody else. Our own doubts, our own curiosities are also आक्षेपाः and merit their  समाधानम् 

We have curiosity about छन्दोविश्लेषणम्. Our study extends still further in our Notes टिप्पण्यः.  

 (५) What is getting composed is a पञ्च-लक्षणम् व्याख्यानम् of every सुभाषितम् ! 

इति शुभम् ।

-o-O-o-

Lesson # 136 – आदिमध्यावसानेषु

YouTube video for the verse of this lesson is at <https://youtu.be/Grkk4hBMZik> Below is the text of the video.

Names of गण-s as used in prosodic analysis छन्दोविश्लेषणम् are given in this verse

⇒ 

आदिमध्यावसानेषु     

चरता यान्ति लाघवम् |

भजसा गौरवं यान्ति     

मनौ तु गुरुलाघवम् ||

पदच्छेदैः – आदि-मध्य-अवसानेषु च-र-ताः यान्ति लाघवम् भ-ज-साः गौरवम् यान्ति म-नौ तु गुरु-लाघवम् 

अव्ययानि – (१) तु = however  

क्रियापदानि / तिङन्ताः –  (१) यान्ति    

कृदन्ताः – नैकं कृदन्तमत्र  

शब्दाः / सुबन्ताः – (१) लाघवम्  (२) गौरवम्  

समासाः – (१) आदि-मध्य-अवसानेषु (२) च-र-ताः (३) भ-ज-साः (४) म-नौ (५) गुरु-लाघवम् 

Study of क्रियापदानि / तिङन्ताः –  

(१) यान्ति – या २ प. To go  लटि प्र.पु.बहु.

Study of शब्दाः / सुबन्ताः – 

(१) लाघवम् – लाघव smallness नपुं. २’१ 

(२) गौरवम् – गौरव greatness नपुं. २’१ 

Study of समासाः – 

(१) आदि-मध्य-अवसानेषु ७’३ आदि-मध्य-अवसानानि १’३ आदि First च मध्यम् Middle च अवसानम् Last च एतेषाम् (इतरेतर-द्वन्द्वः)  

(२) च-र-ताः १’३ – च(गणः) च र(गणः) च त(गणः) च एतेषाम् (इतरेतर-द्वन्द्वः)

(३) भ-ज-साः १’३- भ(गणः) च ज(गणः) च स(गणः) च एतेषाम् (इतरेतर-द्वन्द्वः)

(४) मनौ १’२- म(गणः) च न(गणः) च एतयोः (इतरेतर-द्वन्द्वः)

All the समासाः are of इतरेतर-द्वन्द्व type. That then is an opportunity to learn something about समासाः of इतरेतर-द्वन्द्व type. Basically द्वन्द्वः means a pair, a set of two elements द्वे पदे. But in a समास the set can have more than two elements पदानि. द्वन्द्व-समास-s are of three types – समाहारद्वन्द्वः, इतरेतर-द्वन्द्वः, एकशेषद्वन्द्वः. In समाहारद्वन्द्वः the elements are blended into one homogeneous unit. So,समाहारद्वन्द्व-समास is always singular एकवचनी. In इतरेतर-द्वन्द्व-समास, the elements are just together but have individual identity. So, इतरेतर-द्वन्द्व-समास is dual or plural. See मनौ is dual द्विवचनम्.

पितरौ is an example of एकशेषद्वन्द्व, because, though obvious element is पिता, पितरौ connotes both माता च पिता च.

Grammatically, paraphrasing seems simple. But getting the meaning would need understanding some coding employed by the poet. 

(१) आदिमध्यावसानेषु चरताः लाघवम् यान्ति 

(२) (आदिमध्यावसानेषु) भजसाः गौरवम् यान्ति  

(३) (आदिमध्यावसानेषु) मनौ तु गुरुलाघवम् (यातः)

I have given विग्रहवाक्यम् for चरताः as च(गणः) च र(गणः) च त(गणः) च. The poet has made चरताः the कर्तृपदम्. 

Then वाक्यम् is चरताः लाघवम् यान्ति The च(गणः), र(गणः) and त(गणः) go to smallness i.e. become लघु small. Where कुत्र ? आदिमध्यावसानेषु at the आदि First मध्यम् Middle and अवसानम् Last (Positions). In all these गण-s, all positions are not लघु. Then all of them will be identical. 

च(गणः) is लघु at आदि, र(गणः) is लघु at मध्यम् and त(गणः) is लघु at अवसानम्. We have to take it the positions mentioned are to be interpreted “respectively”.

We have to also take it that though the वाक्यम् says that the च-गणः goes to लाघवम् smallness at आदि position, it is only the letter in the आदि position.which will be लघु. So in च-गणः the मात्रा-s are १२२

Likewise in र-गणः the letter in the middle मध्यम् position will be लघु. In र-गणः the मात्रा-s are २१२

In त-गणः the letter in the last अवसानम्  position. will be लघु. In त-गणः the मात्रा-s are २२१.

For phrase (२) (आदिमध्यावसानेषु) भजसाः गौरवम् यान्ति we have to take it that (आदिमध्यावसानेषु) applies. And instead of लाघवम् for भ(गणः), ज(गणः) and स(गणः) the letters in “respective” Positions have greatness, means they are गुरु.

In भ-गणः the letter in the First आदि position will be गुरु. In भ-गणः the मात्रा-s are २११

in ज-गणः the letter in the middle मध्यम् position will be गुरु. In र-गणः the मात्रा-s are १२१

in स-गणः the letter in the Last अवसानम् position will be गुरु. In स-गणः the मात्रा-s are ११२. 

For phrase (३) (आदिमध्यावसानेषु) मनौ तु गुरुलाघवम् (यातः) also, we have to take it that (आदिमध्यावसानेषु) applies.

Note, मनौ is द्विवचनम्, I have changed यान्ति to यातः

Here आदिमध्यावसानेषु is not “respectively” 

Here (आदिमध्यावसानेषु) मनौ तु गुरुलाघवम् (यातः) means 

(आदिमध्यावसानेषु) म-गणः गुरुत्वम् (गौरवम्) याति In म-गणः the मात्रा-s are २२२. 

(आदिमध्यावसानेषु) न-गणः लाघवम् याति In न-गणः the मात्रा-s are १११

Possibly, the simplest code to remember all this is यमाताराजभानसलगं We can take every letter of this code to be the name of the गणः and take the Set of three successive letters. 

starting with य यमाता becomes य-गणः Its मात्रा-s are १२२

Starting with मा मातारा becomes म-गणः Its मात्रा-s are २२२ 

Starting with ता ताराज becomes त-गणः Its मात्रा-s are २२१ 

Starting with रा राजभा becomes र-गणः Its मात्रा-s are २१२  

Starting with ज जभान becomes ज-गणः Its मात्रा-s are १२१

Starting with भा भानस becomes भ-गणः Its मात्रा-s are २११ 

Starting with न नसल becomes न-गणः Its मात्रा-s are १११

Starting with स सलगं becomes स-गणः Its मात्रा-s are ११२

Finally ल stands for लघु १ एका मात्रा and 

गं, rather ग stands for गुरु २ द्वे मात्रे 

Prosodic Analysis छन्दोविश्लेषणम्  

This verse has अष्ट (८) अक्षराणि per quarter and the fifth, sixth and seventh letters are ⇒ 

In the first quarter व सा ने १२२

In the second quarter न्ति ला घ १२१ 

In the third quarter र वं या १२२

In the fourth quarter रु ला घ १२१ 

समीचीनमनुष्टुभ्-वृत्तमिदम्

In Sanskrit you have verses for almost anything and everything. 

Whatever you can commit to memory, you are equipped with that much knowledge ! You are the owner of that much knowledge and you carry it with you, anytime, anywhere !

|| इति शुभम् ||