Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 20

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 20

संस्कृत-भाषायाः नूतनाध्ययनास्य विन्शतितमः  (२०) पाठः ।

I like this सुभाषितम् about the approach and attitude in respect of ज्ञानार्जनम् primarily for
the simplicity of its construction and yet, what a great message it delivers.
Actually every सुभाषितम् does just that. This one is simply great, also by its great simplicity.

आचार्यात् पादमादत्ते पादं शिष्यः स्वमेधया ।
पादं सब्रह्मचारिभ्यः पादं कालक्रमेण च ॥ 

१ संधिविच्छेदान् कृत्वा सामासिक-शब्दानां पदानि च दर्शयित्वा 

आचार्यात् पादम् आदत्ते पादं शिष्यः स्व-मेधया ।
पादं स-ब्रह्म-चारिभ्यः पादं काल-क्रमेण च ॥ 

२ समासानां विग्रहाः 

अनुक्र	सामासिक शब्दः	मूल-शब्दः	पूर्वपदम्	उत्तरपदम्	समासस्य विग्रहः	समासस्य प्रकारः
१	स्व-मेधया	स्वमेधा	स्व	मेधा	स्वस्य मेधा	षष्ठी-तत्पुरुषः
२	स-ब्रह्म-चारिभ्यः
२.१	ब्रह्मचारिभ्यः	ब्रह्मचारिन्	ब्रह्म	चारिन्	ब्रह्मा इव चरति	उपपद-तत्पुरुषः
२.२	सब्रह्मचारिभ्यः	सब्रह्मचारिन्	स	ब्रह्मचारिन्	सह च ब्रह्मचारी च	उपपद-युक्तः द्वन्द्वः
३	काल-क्रमेण	काल-क्रम	काल	क्रम	कालस्य क्रमः	षष्ठी-तत्पुरुषः

३ संज्ञानां विश्लेषणम् 

अनुक्र	संज्ञा	मूलसंज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः	लिङ्गम्	विभक्तिः	वचनम्	शब्दार्थः
१	आचार्यात्	आचार्य	सामान्यनाम	पु.	पञ्चमी	एक.	from teacher
२	पादम्	पाद	विशेषणम्	नपुं.	द्वितीया	एक	one-fourth
३	शिष्यः	शिष्य	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	student
४	स्वमेधया	स्वमेधा	सामान्यनाम	स्त्री.	तृतीया	एक.	by one’s own intellect
५	स्वस्य	स्व	सर्वनाम	पु.	षष्ठी	एक.	one’s own
६	मेधा	मेधा	सामान्यनाम	स्त्री.	प्रथमा	एक.	intellect
७	सब्रह्मचारिभ्यः	सब्रह्मचारिन्	सामान्यनाम	पु.	पञ्चमी	बहु.	co-students
८	ब्रह्मचारी	ब्रह्मचारिन्	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	student, one who focuses on studies like Brahma One who observes abstinence, celibacy, penance
९	कालक्रमेण	कालक्रम	सामान्यनाम	पु.	तृतीया	एक.	By passage of time
१०	कालस्य	काल	सामान्यनाम	पु.	षष्ठी	एक.	of time
११	क्रमः	क्रम	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	Order, passage

४  क्रियापदानां धातुसाधितानां च विश्लेषणम्

अनुक्र.

क्रिया/ धा. सा.

प्रकारः

मूलधातुः

गणः

पदम्

पदमत्र

प्रयोजकः ?

प्रयोगः

कालः/ अर्थः

पुरुषः

वचनम्

शब्दार्थः

१

आदत्ते

क्रियापदम्

आ + दा

२

उ.

आ.

न

कर्तरी

वर्त.

तृतीय

एक.

takes, gets, receives

५ वाक्यानां विश्लेषणम् 

अनुक्र.

कर्तृपदस्य विस्तारः

कर्तृपदम्

कर्म १

कर्म २

कथम्

कदा

किमर्थं

कुत्र/ कुत्रतः

इतराणि अव्ययानि

क्रिया/ धा सा

प्रधानम्/ गौणम्

संबन्धितः शब्दः

कस्मिन् वाक्ये

संबोधनम्

१

शिष्यः

पादम् (ज्ञानम्)

आचार्यात्

आदत्ते

प्रधानम्

२

(शिष्यः)

पादम् (ज्ञानम्)

स्वमेधया

(च)

(आदत्ते)

प्रधानम्

३

(शिष्यः)

पादम् (ज्ञानम्)

सब्रह्मचारिभ्यः

(च)

(आदत्ते)

प्रधानम्

४

(शिष्यः)

पादम् (ज्ञानम्)

कालक्रमेण

च

(आदत्ते)

प्रधानम्

६ अन्वयः अनुवादः च 

	अन्वयः	अनुवादः
६.१	शिष्यः पादम् (ज्ञानम्) आचार्यात् आदत्ते	A student gets one-fourth knowledge from the teacher(s)
६.२	(शिष्यः) पादम् (ज्ञानम्) स्वमेधया (च) (आदत्ते)	A student gets (another) one-fourth knowledge by one’s own intellect
६.३	(शिष्यः) पादम् (ज्ञानम्) सब्रह्मचारिभ्यः (च) (आदत्ते)	A student gets (yet) one-fourth knowledge from co-students
६.४	(शिष्यः) पादम् (ज्ञानम्) कालक्रमेण च (आदत्ते)	A student gets (balance) one-fourth knowledge by passage of time

७  टिप्पणयः

1	Honestly, I came across this सुभाषितम् only recently. I wonder why this is not included in text-books
2	Teachers are impartial to students in a class. But there are those students who shine and those who do not. Looks like, those who shine demonstrate the second part, applying their own intellect.
3	Recent movie “3 idiots” is in a way validation of everything that is stated in this सुभाषितम् especially on the third part, how co-students can prove a great source of learning together. The word ब्रह्मचारिन् is usually taken to mean celibacy or abstinence. A broader meaning of it should be doing studies with great focus.
4	The thought in the fourth line is  a great thought. If 25% of knowledge is to come by passage of time, what knowledge we acquire by formal studies should be considered as only 75%.
5	If knowledge is going to come with passage of time, process of gaining knowledge is practically endless. We should consider ourselves to be students for all our life. How true !

शुभमस्तु । 

-o-O-o-