Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 21

Learning Sanskrit by fresh approach - Lesson 21
 संस्कृत-भाषायाः नूतनाध्ययनस्य एकविन्शतितमः  (२१) पाठः
 


 When studying the श्लोकः about ज्ञानम्, we saw how the prefixes lend very special meaning to words.
 Here is a श्लोकः which says just that. This श्लोकः is selected for this lesson to develop a study of उपसर्गाः
 


 

उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते ।
 प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ।।

As has been discussed earlier, every prefix (उपसर्ग:) has specific meaning. Here is a list of the उपसर्गाः and their meanings. 

 

	उपसर्ग:	meaning(s)	Example(s)		उपसर्ग:	meaning(s)	Example(s)		उपसर्ग:	meaning(s)	Example(s)
1	अ	not	असत्य	2	अति	excessive, beyond	अतीतः	3	अधि	firm, sure	अधिकारः
4	अन्	not	अनर्थः	5	अनु	following	अनुज:	6	अप	away	अपहार:
7	अभि		अभिमान:	8	अव	lower	अवमान:	9	आ	towards	आहार:
10	उत्	upward	उद्धारः	11	उप	near, nearly	उपहार:	12	दुः (दुर्, दुस्, दुश् दुष्)*	bad, ill	दुर्जन:
13	नि	निजः नितान्तम्	नियमः निपातः	14	नि: (निर्, निस्, निश् निष्)*	away	निःस्वनः निर्दयी निश्चयः निष्पन्नं	15	परा	opposite of	पराजयः
16	परि	comprehensive	परिहार:	17	प्र	प्रकर्षेण	प्रहार:	18	प्रति	towards, firmly at	प्रतिष्ठा, प्रतिशोधः
19	वि	विशेषेण विपरीतं	विहार: वियोगः	20	स	with	सस्नेहम्	21	सत्	Good	सच्छीलः
22	सम् (सन्)	together, consummately	संहार:	23	सु	good	सुजन:

(दुर्, दुस्, दुश् दुष्) are variations of दुः
Likewise, (निर्, निस्, निश् निष्) are variations of नि:
The prefixes अ, अन्, दुः and नि: always make antonyms of negative meaning.
Some prefixes, especially, अति, उप, प्रति, वि, have a range of different shades of meaning,
sometimes even contrary to each other !
See, वि = विशेषेण or also विपरीतं !
This is what makes study of prefixes an important aspect of study of Sanskrit.
Many prefixes can be understood as pairs making antonyms of each other. For example,

Positive	Negative	Example	Meaning	Example	Meaning
सु	दुः	सुख	pleasure or happiness	दुःख	sorrow
सु	दुर्	सुजन	gentleman	दुर्जन	bad person
आ	नि: (निर्, निस्)	आगमनम्	Coming	निर्गमनम्	going
अभि	अव	अभिमान	pride	अवमान	disrespect, dishonour
सन्	अप	सन्मान	honour	अपमान	insult
आ	अप	आकर्षण	attraction	अपकर्षण	repulsion
अनु	प्रति	अनुकूल	favourable	प्रतिकूल	adverse
प्र	नि	प्रवृत्तिः	motivation	निवृत्तिः	withdrawal
सम् (सन्)	वि	संयोगः	coming together	वियोगः	separation

As was seen in the श्लोकः about ज्ञानम्, more than one उपसर्गाः may also be used in conjunction.

combination of उपसर्गाः	Example	meaning
प्र + नि	प्रणिपातः	bowing or intensive, thorough analysis
प्रति + आ = प्रत्या	प्रत्याहार	one of the eight aspects of Yoga
नि: + आ = निरा	निराहार	fasting
नि: + अभि = निर	निरभिमान	freedom from ego
अन् + आ = अना	अनावृत	uncovered, exposed, unclothed
उप + नि	उपनिषत्	what evolves by sitting near and focused, a scripture

१ संधिविच्छेदान् कृत्वा सामासिक-शब्दानां पदानि च दर्शयित्वा

उप-सर्गेण धातु-अर्थः बलात् अन्यत्र नीयते ।
प्रहार-आहार-संहार-विहार-परिहार-वत् ॥

२ समासानां विग्रहाः

अनुक्र	सामासिक शब्दः	मूल-शब्दः	पूर्वपदम्	उत्तरपदम्	समासस्य विग्रहः	समासस्य प्रकारः
१	उप-सर्गेण	उपसर्ग	उप	सर्ग	समीपे च सर्गः च	समाहार-द्वन्द्वः
२	धात्वर्थः	धात्वर्थ	धातु	अर्थ	धातुनः अर्थः	षष्ठी-तत्पुरुषः
३	प्रहार-आहार-संहार-विहार-परिहार-वत्
३.१	प्रहाराहार:	प्रहाराहार	प्रहार	आहार	प्रहारः आहारः च	समाहार-द्वन्द्वः
३.२	प्रहाराहारसंहार:	प्रहाराहारसंहार	प्रहाराहार	संहार	प्रहाराहार: संहार: च	समाहार-द्वन्द्वः
३.३	प्रहाराहारसंहारविहार:	प्रहाराहारसंहारविहार	प्रहाराहारसंहार	विहार	प्रहाराहारसंहार: विहार: च	समाहार-द्वन्द्वः
३.४	प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार:	प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार	प्रहाराहारसंहारविहार	परिहार	प्रहाराहारसंहारविहार: परिहार: च	समाहार-द्वन्द्वः
३.५	प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत्	प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत्	प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार	वत्	यथा प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार: तथा	अव्ययीभावः

३ संज्ञानां विश्लेषणम्  

अनुक्र.	संज्ञा	मूलसंज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः	लिङ्गम्	विभक्तिः	वचनम्	शब्दार्थः
१	उपसर्गेण	उपसर्ग	सामान्यनाम	पु.	तृतीया	एक.	by a prefix
२	समीपे	–	अव्ययम्	–	–	–	near
३	सर्गः	सर्ग	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	section
४	धातुनः	धातु	सामान्यनाम	पु.	षष्ठी	–	of verb
५	अर्थः	अर्थ	सामान्यनाम	पु.	–	–	meaning
६	बलात्	बल	सामान्यनाम	नपुं.	पञ्चमी	एक.	forcefully
७	अन्यत्र	–	अव्ययम्	–	–	–	to another place
८	प्रहारः	प्रहार	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	hit
९	आहारः	आहार	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	eating
१०	संहार:	संहार	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	destruction
११	विहार:	विहार	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	enjoyment
१२	परिहार:	परिहार	सामान्यनाम	पु.	प्रथमा	एक.	total relief

४  क्रियापदानां धातुसाधितानां च विश्लेषणम्

अनुक्र.

क्रिया./ धा. सा.

प्रकारः

मूलधातुः

गणः

पदम्

पदमत्र

प्रयोजकः ?

प्रयोगः

कालः/अर्थः

पुरुषः

वचनम्

शब्दार्थः

१

नीयते

क्रिया.

नी

१

उ

आ

न

कर्मणि

वर्त.

तृतीय

एक.

is taken

५ वाक्यानां विश्लेषणम्

अनुक्र.

कर्तृपदस्य विस्तारः

कर्तृपदम्

कर्म १

कर्म २

पूरकानि

कथं

कदा

किमर्थं

कुत्र

इतराणि अव्ययानि

क्रिया/ धा. सा.

प्रधानम्/ गौणम्

संबन्धितः शब्दः

कस्मिन् वाक्ये

१

उपसर्गेण

धात्वर्थः

बलात् प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत्

अन्यत्र

नीयते

प्रधानम्

६ अन्वयः अनुवादः च

अनुक्र.	अन्वयः	अनुवादः
१	प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् उपसर्गेण धात्वर्थः बलात् अन्यत्र नीयते ।	As in प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार prefixes  force the meaning of verbs and of words somewhere else to be different from the meaning without any prefix.

शुभमस्तु ।

-o-O-o- 

Advertisements