Learning Sanskrit by fresh approach - Lesson 21 संस्कृत-भाषायाः नूतनाध्ययनस्य एकविन्शतितमः (२१) पाठः When studying the श्लोकः about ज्ञानम्, we saw how the prefixes lend very special meaning to words. Here is a श्लोकः which says just that. This श्लोकः is selected for this lesson to develop a study of उपसर्गाः उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते । प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ।। As has been discussed earlier, every prefix (उपसर्ग:) has specific meaning. Here is a list of the उपसर्गाः and their meanings.
| उपसर्ग: |
meaning(s) |
Example(s) |
उपसर्ग: |
meaning(s) |
Example(s) |
उपसर्ग: |
meaning(s) |
Example(s) |
|||
| 1 |
अ | not |
असत्य |
2 |
अति | excessive, beyond |
अतीतः |
3 |
अधि | firm, sure |
अधिकारः |
| 4 |
अन् | not |
अनर्थः | 5 |
अनु | following |
अनुज: | 6 |
अप | away |
अपहार: |
| 7 |
अभि | अभिमान: |
8 |
अव | lower |
अवमान: |
9 |
आ | towards |
आहार: |
|
| 10 |
उत् | upward |
उद्धारः |
11 |
उप | near, nearly |
उपहार: |
12 |
दुः (दुर्, दुस्, दुश् दुष्)* |
bad, ill |
दुर्जन: |
| 13 |
नि | निजः नितान्तम् |
नियमः निपातः |
14 |
नि: (निर्, निस्, निश् निष्)* |
away |
निःस्वनः निर्दयी निश्चयः निष्पन्नं |
15 |
परा | opposite of |
पराजयः |
| 16 |
परि | comprehensive |
परिहार: | 17 |
प्र | प्रकर्षेण |
प्रहार: |
18 |
प्रति | towards, firmly at |
प्रतिष्ठा, प्रतिशोधः |
| 19 |
वि | विशेषेण विपरीतं |
विहार: वियोगः |
20 |
स |
with |
सस्नेहम् |
21 |
सत् | Good |
सच्छीलः |
| 22 |
सम् (सन्) | together, consummately |
संहार: | 23 |
सु | good |
सुजन: |
(दुर्, दुस्, दुश् दुष्) are variations of दुः
Likewise, (निर्, निस्, निश् निष्) are variations of नि:
The prefixes अ, अन्, दुः and नि: always make antonyms of negative meaning.
Some prefixes, especially, अति, उप, प्रति, वि, have a range of different shades of meaning,
sometimes even contrary to each other !
See, वि = विशेषेण or also विपरीतं !
This is what makes study of prefixes an important aspect of study of Sanskrit.
Many prefixes can be understood as pairs making antonyms of each other. For example,
| Positive |
Negative |
Example |
Meaning |
Example |
Meaning |
| सु | दुः | सुख | pleasure or happiness | दुःख | sorrow |
| सु |
दुर् |
सुजन | gentleman |
दुर्जन | bad person |
| आ | नि: (निर्, निस्) | आगमनम् | Coming |
निर्गमनम् | going |
| अभि | अव | अभिमान | pride | अवमान | disrespect, dishonour |
| सन् | अप | सन्मान | honour |
अपमान | insult |
| आ | अप | आकर्षण | attraction | अपकर्षण | repulsion |
| अनु | प्रति | अनुकूल | favourable | प्रतिकूल | adverse |
| प्र |
नि |
प्रवृत्तिः |
motivation |
निवृत्तिः | withdrawal |
| सम् (सन्) |
वि |
संयोगः | coming together |
वियोगः | separation |
As was seen in the श्लोकः about ज्ञानम्, more than one उपसर्गाः may also be used in conjunction.
| combination of उपसर्गाः |
Example |
meaning |
| प्र + नि | प्रणिपातः |
bowing or intensive, thorough analysis |
| प्रति + आ = प्रत्या | प्रत्याहार | one of the eight aspects of Yoga |
| नि: + आ = निरा | निराहार | fasting |
| नि: + अभि = निर | निरभिमान | freedom from ego |
| अन् + आ = अना |
अनावृत |
uncovered, exposed, unclothed |
| उप + नि | उपनिषत् | what evolves by sitting near and focused, a scripture |
१ संधिविच्छेदान् कृत्वा सामासिक-शब्दानां पदानि च दर्शयित्वा
उप-सर्गेण धातु-अर्थः बलात् अन्यत्र नीयते ।
प्रहार-आहार-संहार-विहार-परिहार-वत् ॥
२ समासानां विग्रहाः
| अनुक्र | सामासिक शब्दः |
मूल-शब्दः | पूर्वपदम् | उत्तरपदम् | समासस्य विग्रहः | समासस्य प्रकारः |
| १ | उप-सर्गेण |
उपसर्ग | उप |
सर्ग | समीपे च सर्गः च |
समाहार-द्वन्द्वः |
| २ | धात्वर्थः | धात्वर्थ | धातु | अर्थ | धातुनः अर्थः | षष्ठी-तत्पुरुषः |
| ३ | प्रहार-आहार-संहार-विहार-परिहार-वत् | |||||
| ३.१ |
प्रहाराहार: |
प्रहाराहार |
प्रहार |
आहार |
प्रहारः आहारः च | समाहार-द्वन्द्वः |
| ३.२ | प्रहाराहारसंहार: |
प्रहाराहारसंहार |
प्रहाराहार |
संहार |
प्रहाराहार: संहार: च |
समाहार-द्वन्द्वः |
| ३.३ | प्रहाराहारसंहारविहार: |
प्रहाराहारसंहारविहार |
प्रहाराहारसंहार |
विहार | प्रहाराहारसंहार: विहार: च |
समाहार-द्वन्द्वः |
| ३.४ | प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार: |
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार |
प्रहाराहारसंहारविहार |
परिहार |
प्रहाराहारसंहारविहार: परिहार: च | समाहार-द्वन्द्वः |
| ३.५ | प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् | प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् |
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार |
वत् |
यथा प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार: तथा |
अव्ययीभावः |
३ संज्ञानां विश्लेषणम्
| अनुक्र. | संज्ञा | मूलसंज्ञा | संज्ञायाः प्रकारः | लिङ्गम् | विभक्तिः | वचनम् | शब्दार्थः |
| १ |
उपसर्गेण |
उपसर्ग |
सामान्यनाम |
पु. |
तृतीया | एक. |
by a prefix |
| २ |
समीपे |
– |
अव्ययम् |
– |
– |
– |
near |
| ३ |
सर्गः | सर्ग |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
section |
| ४ |
धातुनः |
धातु |
सामान्यनाम |
पु. |
षष्ठी |
– |
of verb |
| ५ |
अर्थः | अर्थ |
सामान्यनाम |
पु. |
– |
– |
meaning |
| ६ |
बलात् |
बल |
सामान्यनाम |
नपुं. |
पञ्चमी |
एक. |
forcefully |
| ७ | अन्यत्र | – |
अव्ययम् |
– |
– |
– |
to another place |
| ८ | प्रहारः |
प्रहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
hit |
| ९ | आहारः |
आहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
eating |
| १० | संहार: |
संहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
destruction |
| ११ | विहार: |
विहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
enjoyment |
| १२ | परिहार: |
परिहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
total relief |
| ४ क्रियापदानां धातुसाधितानां च विश्लेषणम् |
| अनुक्र. | क्रिया./ धा. सा. |
प्रकारः | मूलधातुः | गणः | पदम् | पदमत्र | प्रयोजकः ? | प्रयोगः | कालः/अर्थः | पुरुषः | वचनम् | शब्दार्थः |
| १ |
नीयते |
क्रिया. |
नी |
१ | उ | आ | न | कर्मणि | वर्त. | तृतीय | एक. | is taken |
५ वाक्यानां विश्लेषणम्
| अनुक्र. | कर्तृपदस्य विस्तारः |
कर्तृपदम् | कर्म १ | कर्म २ | पूरकानि |
कथं | कदा | किमर्थं | कुत्र | इतराणि अव्ययानि |
क्रिया/ धा. सा. |
प्रधानम्/ गौणम् |
संबन्धितः शब्दः |
कस्मिन् वाक्ये |
| १ |
उपसर्गेण | धात्वर्थः | बलात् प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् |
अन्यत्र | नीयते | प्रधानम् |
||||||||
६ अन्वयः अनुवादः च
| अनुक्र. | अन्वयः | अनुवादः |
| १ |
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् उपसर्गेण धात्वर्थः बलात् अन्यत्र नीयते । | As in प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार prefixes force the meaning of verbs and of words somewhere else to be different from the meaning without any prefix. |
शुभमस्तु ।
-o-O-o-
Advertisements
