Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 21
संस्कृत-भाषायाः नूतनाध्ययनस्य एकविन्शतितमः (२१) पाठः
संस्कृत-भाषायाः नूतनाध्ययनस्य एकविन्शतितमः (२१) पाठः
When studying the श्लोकः about ज्ञानम्, we saw how the prefixes lend very special meaning to words.
Here is a श्लोकः which says just that. This श्लोकः is selected for this lesson to develop a study of उपसर्गाः
उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते ।
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ।।As has been discussed earlier, every prefix (उपसर्ग:) has specific meaning. Here is a list of the उपसर्गाः and their meanings.
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ।।As has been discussed earlier, every prefix (उपसर्ग:) has specific meaning. Here is a list of the उपसर्गाः and their meanings.
| उपसर्ग: |
meaning(s) |
Example(s) |
उपसर्ग: |
meaning(s) |
Example(s) |
उपसर्ग: |
meaning(s) |
Example(s) |
|||
| 1 |
अ | not |
असत्य |
2 |
अति | excessive, beyond |
अतीतः |
3 |
अधि | firm, sure |
अधिकारः |
| 4 |
अन् | not |
अनर्थः | 5 |
अनु | following |
अनुज: | 6 |
अप | away |
अपहार: |
| 7 |
अभि | अभिमान: |
8 |
अव | lower |
अवमान: |
9 |
आ | towards |
आहार: |
|
| 10 |
उत् | upward |
उद्धारः |
11 |
उप | near, nearly |
उपहार: |
12 |
दुः (दुर्, दुस्, दुश् दुष्)* |
bad, ill |
दुर्जन: |
| 13 |
नि | निजः नितान्तम् |
नियमः निपातः |
14 |
नि: (निर्, निस्, निश् निष्)* |
away |
निःस्वनः निर्दयी निश्चयः निष्पन्नं |
15 |
परा | opposite of |
पराजयः |
| 16 |
परि | comprehensive |
परिहार: | 17 |
प्र | प्रकर्षेण |
प्रहार: |
18 |
प्रति | towards, firmly at |
प्रतिष्ठा, प्रतिशोधः |
| 19 |
वि | विशेषेण विपरीतं |
विहार: वियोगः |
20 |
स |
with |
सस्नेहम् |
21 |
सत् | Good |
सच्छीलः |
| 22 |
सम् (सन्) | together, consummately |
संहार: | 23 |
सु | good |
सुजन: |
(दुर्, दुस्, दुश् दुष्) are variations of दुः
Likewise, (निर्, निस्, निश् निष्) are variations of नि:
The prefixes अ, अन्, दुः and नि: always make antonyms of negative meaning.
Some prefixes, especially, अति, उप, प्रति, वि, have a range of different shades of meaning,
sometimes even contrary to each other !
See, वि = विशेषेण or also विपरीतं !
This is what makes study of prefixes an important aspect of study of Sanskrit.
Many prefixes can be understood as pairs making antonyms of each other. For example,
| Positive |
Negative |
Example |
Meaning |
Example |
Meaning |
| सु | दुः | सुख | pleasure or happiness | दुःख | sorrow |
| सु |
दुर् |
सुजन | gentleman |
दुर्जन | bad person |
| आ | नि: (निर्, निस्) | आगमनम् | Coming |
निर्गमनम् | going |
| अभि | अव | अभिमान | pride | अवमान | disrespect, dishonour |
| सन् | अप | सन्मान | honour |
अपमान | insult |
| आ | अप | आकर्षण | attraction | अपकर्षण | repulsion |
| अनु | प्रति | अनुकूल | favourable | प्रतिकूल | adverse |
| प्र |
नि |
प्रवृत्तिः |
motivation |
निवृत्तिः | withdrawal |
| सम् (सन्) |
वि |
संयोगः | coming together |
वियोगः | separation |
As was seen in the श्लोकः about ज्ञानम्, more than one उपसर्गाः may also be used in conjunction.
| combination of उपसर्गाः |
Example |
meaning |
| प्र + नि | प्रणिपातः |
bowing or intensive, thorough analysis |
| प्रति + आ = प्रत्या | प्रत्याहार | one of the eight aspects of Yoga |
| नि: + आ = निरा | निराहार | fasting |
| नि: + अभि = निर | निरभिमान | freedom from ego |
| अन् + आ = अना |
अनावृत |
uncovered, exposed, unclothed |
| उप + नि | उपनिषत् | what evolves by sitting near and focused, a scripture |
श्रीमद्भगवद्गीता is replete with any number of examples of most thoughtful use of prefixes उपसर्गाः
Study of श्रीमद्भगवद्गीता can be thorough only with the study of significance of every उपसर्ग: in every word.
For example, there are these two द्वौ श्लोकौ in चतुर्थेऽध्याये which read –
कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः ।
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥4-17॥
कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः ।
स बुद्धिमान् मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ॥4-18॥
The three words कर्म, विकर्म and अकर्म have to be only understood with and without the उपसर्ग:
We can study both these श्लोकौ in श्रीमद्भगवद्गीता along with the one at the opening, as the scope of study for this lesson.
१ संधिविच्छेदान् कृत्वा सामासिक-शब्दानां पदानि च दर्शयित्वा
उप-सर्गेण धातु-अर्थः बलात् अन्यत्र नीयते ।
प्रहार-आहार-संहार-विहार-परिहार-वत् ॥
कर्मणः हि अपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च वि-कर्मणः ।
अकर्मणः च बोद्धव्यं गहना कर्मणः गतिः ॥
कर्मणि अकर्म यः पश्येत् अकर्मणि च कर्म यः ।
स: बुद्धिमान् मनुष्येषु स: युक्तः कृत्स्न-कर्म-कृत् ॥
२ समासानां विग्रहाः
| अनुक्र | सामासिक शब्दः |
मूल-शब्दः | पूर्वपदम् | उत्तरपदम् | समासस्य विग्रहः | समासस्य प्रकारः |
| १ | उप-सर्गेण |
उपसर्ग | उप |
सर्ग | समीपे च सर्गः च |
समाहार-द्वन्द्वः |
| २ | धात्वर्थः | धात्वर्थ | धातु | अर्थ | धातुनः अर्थः | षष्ठी-तत्पुरुषः |
| ३ | प्रहार-आहार-संहार-विहार-परिहार-वत् | |||||
| ३.१ |
प्रहाराहार: |
प्रहाराहार |
प्रहार |
आहार |
प्रहारः आहारः च | समाहार-द्वन्द्वः |
| ३.२ | प्रहाराहारसंहार: |
प्रहाराहारसंहार |
प्रहाराहार |
संहार |
प्रहाराहार: संहार: च |
समाहार-द्वन्द्वः |
| ३.३ | प्रहाराहारसंहारविहार: |
प्रहाराहारसंहारविहार |
प्रहाराहारसंहार |
विहार | प्रहाराहारसंहार: विहार: च |
समाहार-द्वन्द्वः |
| ३.४ | प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार: |
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार |
प्रहाराहारसंहारविहार |
परिहार |
प्रहाराहारसंहारविहार: परिहार: च | समाहार-द्वन्द्वः |
| ३.५ | प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् | प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् |
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार |
वत् |
यथा प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार: तथा |
अव्ययीभावः |
| ४ |
विकर्मणः |
विकर्मन् |
वि |
कर्मन् |
विपरीतं (वा विशेषं) कर्म | उपपद-तत्पुरुषः |
| ५ |
अकर्मणः |
अकर्मन् |
अ |
कर्मन् |
न कर्म | नञ् तत्पुरुषः |
| ६ | कृत्स्नकर्मकृत् |
|||||
| ६.१ | कृत्स्नकर्म |
कृत्स्नकर्मन् |
कृत्स्न |
कर्मन् |
कृत्स्नं कर्म | कर्मधारयः |
| ६.२ | कृत्स्नकर्मकृत् |
कृत्स्नकर्मकृत् |
कृत्स्नकर्म |
कृत् |
कृत्स्नकर्म करोति इति | उपपद-तत्पुरुषः |
३ संज्ञानां विश्लेषणम्
| अनुक्र. | संज्ञा | मूलसंज्ञा | संज्ञायाः प्रकारः | लिङ्गम् | विभक्तिः | वचनम् | शब्दार्थः |
| १ |
उपसर्गेण |
उपसर्ग |
सामान्यनाम |
पु. |
तृतीया | एक. |
by a prefix |
| २ |
समीपे |
– |
अव्ययम् |
– |
– |
– |
near |
| ३ |
सर्गः | सर्ग |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
section |
| ४ |
धातुनः |
धातु |
सामान्यनाम |
पु. |
षष्ठी |
– |
of verb |
| ५ |
अर्थः | अर्थ |
सामान्यनाम |
पु. |
– |
– |
meaning |
| ६ |
बलात् |
बल |
सामान्यनाम |
नपुं. |
पञ्चमी |
एक. |
forcefully |
| ७ | अन्यत्र | – |
अव्ययम् |
– |
– |
– |
to another place |
| ८ | प्रहारः |
प्रहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
hit |
| ९ | आहारः |
आहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
eating |
| १० | संहार: |
संहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
destruction |
| ११ | विहार: |
विहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
enjoyment |
| १२ | परिहार: |
परिहार |
सामान्यनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
total relief |
| १३ | कर्मणः |
कर्मन् |
सामान्यनाम |
नपुं. |
षष्ठी | एक. |
of action |
| १४ | बोद्धव्यम् | बोद्धव्य |
विशेषणम् |
नपुं. |
प्रथमा |
एक. |
to be understood |
| १५ | गहना | गहना |
विशेषणम् |
स्त्री. |
प्रथमा |
एक. |
deep, hard, complex |
| १६ | गतिः | गति |
सामान्यनाम |
स्त्री. |
प्रथमा |
एक. |
going, understanding |
| १७ | कर्मणि |
कर्मन् |
सामान्यनाम |
नपुं. |
सप्तमी |
एक. |
in action |
| १८ | कर्म | कर्मन् |
सामान्यनाम |
नपुं. |
द्वितीया |
एक. |
action |
| १९ | स: | तत् | सर्वनाम |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
he |
| २० | बुद्धिमान् | बुद्धिमत् | विशेषणम् |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
intelligent, wise |
| २१ | मनुष्येषु | मनुष्य | सामान्यनाम |
पु. |
सप्तमी |
बहु. |
among men |
| २२ | युक्तः | युक्त |
विशेषणम् |
पु. |
प्रथमा |
एक. |
eligible, in communion |
| २३ | कृत्स्नम् | कृत्स्न | विशेषणम् |
नपुं. |
द्वितीया | एक. |
all |
| २४ | कृत् | कृत् |
विशेषणम् |
– |
पु. स्त्री. नपुं. | एक. |
doing |
४ क्रियापदानां धातुसाधितानां च विश्लेषणम्
| अनुक्र. | क्रिया./ धा. सा. |
प्रकारः | मूलधातुः | गणः | पदम् | पदमत्र | प्रयोजकः ? | प्रयोगः | कालः/अर्थः | पुरुषः | वचनम् | शब्दार्थः |
| १ |
नीयते |
क्रिया. |
नी |
१ | उ | आ | न | कर्मणि | वर्त. | तृतीय | एक. | is taken |
| २ |
बोद्धव्यम् |
‘य’-प्रत्ययान्तं धा. सा.- वि. |
बुध् |
१ ४ |
उ आ |
– |
न |
कर्तरी | विध्यर्थ |
– |
एक. |
to be understood |
| ३ |
पश्येत् |
क्रिया. |
दृश् |
१ | प. |
न |
कर्तरी |
विध्यर्थ |
तृतीय |
एक. |
should see |
|
| ४ |
कृत् |
धा.सा.क्रि.वि. | कृ |
८ |
उ |
– |
न |
कर्तरी |
वर्त. |
– |
एक. |
doing |
५ वाक्यानां विश्लेषणम्
| अनुक्र. | कर्तृपदस्य विस्तारः |
कर्तृपदम् | कर्म १ | कर्म २ | पूरकानि |
कथं | कदा | किमर्थं | कुत्र | इतराणि अव्ययानि |
क्रिया/ धा. सा. |
प्रधानम्/ गौणम् |
संबन्धितः शब्दः |
कस्मिन् वाक्ये |
| १ |
उपसर्गेण | धात्वर्थः | बलात् प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् |
अन्यत्र | नीयते | प्रधानम् |
||||||||
| २ |
कर्मणः | (कर्म) |
हि |
बोद्धव्यम् |
प्रधानम् |
|||||||||
| ३ |
विकर्मणः | (कर्म) |
अपि च | बोद्धव्यम् |
प्रधानम् |
|||||||||
| ४ |
अकर्मणः | (कर्म) |
च | बोद्धव्यम् |
प्रधानम् |
|||||||||
| ५ |
कर्मणः | गतिः | गहना | (भवति) |
प्रधानम् |
|||||||||
| ६ |
यः | अकर्म | कर्मणि | पश्येत् | गौणम् |
स: |
८, ९ |
|||||||
| ७ | यः | कर्म | अकर्मणि | च | (पश्येत्) | गौणम् |
स: |
८, ९ |
||||||
| ८ | स: | मनुष्येषु बुद्धिमान् | (अस्ति) |
प्रधानम् |
||||||||||
| ९ | स: | युक्तः कृत्स्न-कर्म-कृत् | (अस्ति) | प्रधानम् |
६ अन्वयः अनुवादः च
| अनुक्र. | अन्वयः | अनुवादः |
| १ |
प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् उपसर्गेण धात्वर्थः बलात् अन्यत्र नीयते । | As in प्रहाराहारसंहारविहारपरिहार prefixes carry forcefully the meaning of verbs somewhere else |
| २ |
कर्मणः (कर्म) बोद्धव्यम् हि । | Action (कर्म) is to be understood (of course) from actions |
| ३ |
विकर्मणः (कर्म) अपि च बोद्धव्यम् । | Action (कर्म) is to be understood also from otherwise actions |
| ४ |
अकर्मणः (कर्म) च बोद्धव्यम् । | Action (कर्म) is also to be understood from inaction |
| ५ |
कर्मणः गतिः गहना (भवति) । | Happening of Action (कर्म) is hard and deep to understand |
| ६ |
यः कर्मणि अकर्म पश्येत्, | who sees inaction in actions |
| ७ |
यः अकर्मणि कर्म च (पश्येत्), | who sees action (कर्म) in inaction |
| ८ |
स: मनुष्येषु बुद्धिमान् (अस्ति) । | He is intelligent among men |
| ९ |
स: कृत्स्न-कर्म-कृत् युक्तः (अस्ति) । | He (even when) doing all actions is the eligible (in communion) (with the ultimate) |
७ टिप्पणयः
| 1 |
Honestly, what I have tried to give as अनुवादः for the two द्वौ श्लोकौ in चतुर्थेऽध्याये is simple translation from dictionary-meaning of the words |
| 2 |
The real deep meaning has to be “realised” by own deep thinking and deliberation. To my mind, most challenging part is to see action (कर्म) in inaction. |
| 3 |
It seems that, everyone who has done some study of श्रीमद्भगवद्गीता gets motivated to write a book on श्रीमद्भगवद्गीता. By those motivations, we have thousands of commentaries already available on श्रीमद्भगवद्गीता. |
| 4 |
Yet, I haven’t seen a book, which gives such word-by-word, clause-by-clause details, as I am ending up doing in this scheme of lessons for “Learning Sanskrit by fresh approach”. We have already done three out of 700 श्लोकाः in श्रीमद्भगवद्गीता. |
| 5 |
I haven’t been giving स्वाध्याय exercises. Maybe, each one of us can start off doing word-by-word, clause-by-clause study of श्रीमद्भगवद्गीता as a long-lasting स्वाध्याय:. I already have some such study of my own uploaded at http://slezall.blogspot.com |
| 6 |
For a start, there you have अन्वयाः of all 700 श्लोकाः in श्रीमद्भगवद्गीता. I have also done and uploaded some word-by-word studies of a few श्लोकाः of the first chapter both in English and Marathi. But it is all in the manner of my own स्वाध्याय:. You may as well disagree with some of my points. |
| 7 |
Do your own स्वाध्याय: If you would that, that is what the objective of all these lessons also is. |
शुभमस्तु ।-o-O-o-
Advertisements
