Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson No. 100

Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson No. 100
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य शततमः (१००) पाठः ।

There is a proverb in almost all languages, similar in meaning to “shallow water makes much noise”.

The theme can be paraphrased in following sentences. Let me try along side translating the theme into Sanskrit.

(1) A water-container when full संपूर्णः घटः
will not make noise नादं न करोति |

(2) When half-full घटः यदि (यदा) अर्ध-पूर्णः
it would make much sound नादं करोति |

(3) A wise person need not (or should not) show off विदुषा अभिमानः न कर्तव्यः |

(4) Those devoid of merit येषां गुणाः न सन्ति
try to impress ते प्रभावितुं यतन्ते |

The सुभाषितम् I have for reference reads –

1. सम्पूर्णकुंभो न करोति शब्दम् ।
   
2. अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम् ।
3. विद्वान् कुलीनो न करोति गर्वम् ।
4. गुणैर्विहीना बहु जल्पयन्ति ॥

Here is comparative reading of the translation and the सुभाषितम् –

संपूर्णः घटः नादं न करोति | घटः यदि (यदा) अर्ध-पूर्णः नादं करोति | विदुषा अभिमानः न कर्तव्यः | येषां गुणाः न सन्ति ते प्रभावितुं यतन्ते |

सम्पूर्णकुंभो न करोति शब्दम् । अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम् । विद्वान् कुलीनो न करोति गर्वम् । गुणैर्विहीना बहु जल्पयन्ति ॥

Some interesting synonyms are obvious.
घटः = कुंभ:
नाद: = शब्द: , घोष: , जल्प:
अभिमानः = गर्व:
To be able to compose and present a good thought as a सुभाषितम् one would need a good vocabulary. It seems more important for poets to have Thesaurus than a dictionary. Possibly the concept of a thesaurus owes its legacy to the निघण्टु and अमरकोश, verily gems of Sanskrit literature. Oldest compilation of synonyms is said to be in निघण्टु. But most commonly quoted compilation of synonyms is अमरकोश. So often we find in commentaries the mention इत्यमरः (इति अमरः) meaning, this is as per अमरकोश.
Compiled here below are Words for sounds from अमरकोश

*

*

It can be seen that when compiling the words of sounds, some analysis of their origin is taken into consideration. In 1-7-411 there is the mention that the sound in human chest is said to be of 22 types – (१-७-४११) नृणामुरसि मध्यस्थो द्वाविंशतिविधो ध्वनिः | One can undertake study of अमरकोश itself as a subject of study !

In the सुभाषितम् three words related to sound are used – शब्द:, घोष:, जल्प: How beautifully poets choose words of right weightage in right context. When half-full noise शब्द: of pitcher becomes घोष: ! And prattle of the unwise becomes जल्प: !!

There needs to be a difference between verbatim translation and paraphrasing a thought into another language in tune with the spirit of that language.

I had translated “Those devoid of merit” as येषां गुणाः न सन्ति ते
In the सुभाषितम् for the same thought the phrase used is गुणैर्विहीना:

In Sanskrit there are two words भाषान्तरम् and अनुवादः

भाषान्तरम् would usually mean translation
अनुवादः paraphrasing a thought into another language in tune with the spirit of that language. I do not know of any word in English which has all this meaning of “paraphrasing a thought into another language bringing in the spirit of that language”

Doing अनुवाद and not just भाषान्तरम् makes a big difference in presenting the thought.

In the सुभाषितम् “one who would not show off” is described as विद्वान् कुलीनः. That is interesting. Howsoever learned विद्वान् a person may be, ‘not to show off’ has to be the person’s character. One’s character is greatly influenced and moulded by the surroundings. The influence of surroundings is summarized in the word कुलीनः That is the significance of the two words विद्वान् कुलीनः In Apte’s dictionary meaning of the word कुलीनः is given as “(person) of high descent”. ‘High descent’ connotes the cultural environment in the family in which a person is born and grows. Unknowingly the ‘culture’ gets imbibed into the personality !

शुभं भवतु ।
-o-O-o-

Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson No. 99

Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson No. 99
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य नव-नवतितमः (९९) पाठः ।

Here is a theme emphasizing quality than quantity, emphasizing right effort than wasteful effort.
The theme is –
Strive for quality, why go about beating the drum ? Just by putting a bell around its neck, you cannot sell a cow, which does not yield milk.
Let me try translating the theme into Sanskrit.

1. Strive for quality, गुणेषु यत्नः कर्तव्यः
2. why go about beating the drum ? ढौलवादनेन किम् ? न तु ढौलस्य वादनम् ।
3. Just by putting a bell around its neck, गले घण्टां निहाय
4. you cannot sell a cow, अशक्यं गां विक्रीतुम् । or न गौ विक्रीयते काचित् ।
5. which does not yield milk. यदि सा दुग्धं न यच्छति

Looks like this can be set into a meter !

गुणेषु यत्नः कर्तव्यः न तु ढौलस्य वादनम् ।
गले घण्टां निहायैव अदुग्धगोः किं विक्रयः ।।

I have attempted the most common meter अनुष्टुभ् छन्दः where number of syllables in each line should be 8.
To check, first let the verse be put in four quarters –

गुणेषु यत्नः कर्तव्यः । वर्णाः ८
न तु ढौलस्य वादनम् । वर्णाः ८
गले घण्टां निहायैव । वर्णाः ८
अदुग्धगोः किं विक्रयः ।। वर्णाः ८

This is okay ! To get this I composed in the fourth quarter a somewhat complicated compound word अदुग्धगोः .
अदुग्धगोः = न दुग्धं यस्याः सा अदुग्धा (नञ्-बहुव्रीहिः) । अदुग्धा गौ इति अदुग्धगौ (कर्मधारयः) –> तस्याः इति अदुग्धगोः ।

गुणेषु यत्नः कर्तव्यः । वर्णाः ८
१-२-१ २-२ २-२-२ इति मात्राः ।
न तु ढौलस्य वादनम् । वर्णाः ८
१ १ २-२-१ २-१-२ इति मात्राः ।
गले घण्टां निहायैव । वर्णाः ८
१-२ २-२ १-२-२-(२) इति मात्राः ।
अदुग्धगोः किं विक्रयः ।। वर्णाः ८
१-२-१-२ २ २-१-२ इति मात्राः ।

The verse should also qualify the लक्षणपदम् – श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयम् सर्वत्र लघु पञ्चमम् । द्विचतुः पादयोर्ह्रस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ।।
We have to check मात्रा of 5th, 6th and 7th syllables in each line.

1. Value of the 6th syllable has to be २ in all lines. That is okay.
2. Value of 5th has to be १ in all lines. It is not so in the first and fourth lines 😦 !
3. Value of the 7th syllable has to be १ in 2nd and 4th lines and २ in first and third lines. Oh ! This is okay !!

The सुभाषितम् with me is –

गुणेषु क्रियतां यत्नः किमाटोपैः भयंकरैः |
विक्रीयन्ते न घण्टाभिः गाव: क्षीरविवर्जिता: ||
The first quarter गुणेषु क्रियतां यत्नः eliminates the flaw in mine. The word to be understood is क्रियताम्

क्रियताम् – “कृ” इति धातुः । तस्य कर्मणिप्रयोगे आज्ञार्थे प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।

Other words worth studying are –
१ आटोपैः – “आटोप” (= pride, show of pride) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य तृतीया विभक्तिः बहुवचनम् च ।
२ भयंकरैः – “(भयं करोति इति) भयंकर” (= frightening, threatening) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य तृतीया विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३ विक्रीयन्ते – “वि + कृ” इति धातुः । तस्य कर्मणिप्रयोगे वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे बहुवचनम् ।

• विगतं कृ इति विकृ !

४ घण्टाभि: – घण्टा (= bell) इति स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य तृतीया विभक्तिः बहुवचनम् च ।
५ गावः – गो (= cow) इति स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
६ क्षीरविवर्जिता: –

• ६-१ क्षीरं  विवर्जितं यस्याः सा क्षीरविवर्जिता (बहुव्रीहिः) – ताः गावः
• ६-२ क्षीरम् – क्षीर (= milk) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ६-३ विवर्जितम् – “वि + वृञ्-ज्” इति अदादि (२) सेट् आत्मनेपदी धातुः । वृजि वर्जने (= to cast off) । तस्य भूतकालवाचकं विशेषणम् “विवर्जित” (= to be cast off, to become devoid of) । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ६-४ क्षीरविवर्जिता = devoid of milk

अन्वयाः अनुवादाश्च –

1. (मनुजेन) गुणेषु यत्नः क्रियताम् = Effort should be done (by man) at qualities
2. भयंकरैः अाटोपैः किम् (भवति) ? = What is (achieved) by frightening (or threatening) prides ?
3. क्षीरविवर्जिता: गाव: घण्टाभिः न विक्रीयन्ते = Cows that are devoid of milk do not get sold by bells (on their neck).

‘Bells’ to be put around the neck of a cow do not have to be in plural but that matches with ‘prides’ अाटोपैः which also is in plural.
First and third sentences are in passive voice.
Here are the two verses –

सुभाषितम् गुणेषु क्रियतां यत्नः किमाटोपैः भयंकरैः | विक्रीयन्ते न घण्टाभिः गाव: क्षीरविवर्जिता: ||

mine गुणेषु यत्नः कर्तव्यः न तु ढौलस्य वादनम् । गले घण्टां निहायैव अदुग्धगोः किं विक्रयः ।।

1. I think न तु ढौलस्य वादनम् is better than किमाटोपैः भयंकरैः simply because भयंकर sounds to be too much negative an expression.
   • ढौल the drum makes big sound because it is hollow inside. That brings to mind a proverb in Marathi, but with two Hindi words also in it – बडा घर, पोकळ वासा House is big, but makes a hollow living.
2. There is a complicated compound word – क्षीरविवर्जिता: in the सुभाषितम् and अदुग्धगोः in mine. But the सुभाषितम् has no flaws of the meter.

अस्तु (So be it) ।

शुभं भवतु ।
-o-O-o-

Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson No. 98

Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson No. 98
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य अष्ट-नवतितमः (९८) पाठः ।

I have been doing these lessons by taking up verses in Sanskrit and proceeding in a now well-set procedure of

1. breaking conjugations and showing component-words contained in compound words, i.e. सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा
2. Paraphrase the clauses, i.e. वाक्यांशशः अन्वया: वाक्यांशानां विश्लेषणानि च
3. Deciphering the compound words, and detailing grammatical analysis of all words, i.e. समासानां विग्रहा: शब्दानां व्युत्पत्तयः विश्लेषणानि च
4. Translation into English, i.e. आङ्ग्लभाषायां अनुवाद:
5. Deciphering the meter i.e. वृत्त-विश्लेषणम्
6. Notes, i.e. टिप्पणयः

Just a “fresh thought” occurs, whether it is time now to do own prose composition of a theme and see how good it can match with a known good verse, i.e. a सुभाषितम् . Sounds exciting to attempt !

Theme – Drops make an ocean. That is how, drop by drop, knowledge, good conduct and wealth should be cultivated and acquired.
To compose this theme in Sanskrit is practically to attempt its translation in Sanskrit. Let me try.

1. Drops make an ocean. सागरः बिन्दुभिः भवति । or सागरो बिन्दु-समुच्चयः । or बिन्दवः कुर्वन्ति सागरम् ।
2. In Marathi, there is a similar proverb. थेंबे थेंबे तळे साचे Drops and drops accumulate to become a lake.When reading this out to my wife she said, why not say, न बिन्दुः न सागरः ! In deserts, even drops of water are scarce. There would be neither lake nor ocean in the desert ! If you ignore drops, you cannot think of ocean !
3. She added another angle, by reversing the phrases, न सागरः, न बिन्दुः ! If there is no ocean न सागरः, there is no evaporation; no rising of evaporation to become clouds; no clouds no rains; no rains, no drops  न बिन्दुः !

Oophs ! This is turning out as a fantastic, “fresh approach” !

Next –

That is how, drop by drop, knowledge, good conduct and wealth should be cultivated and acquired.

बिन्दुभिरेव प्राप्तव्याः सदाचारः ज्ञानं धनमपि ।
This reminds of two verses studied earlier –

क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत् ।
क्षणत्यागे कुतो विद्या कणत्यागे कुतो धनम् ।।
– अष्टादशः (१८) पाठः Lesson # 18

अजरामरवत्प्राज्ञः विद्यामर्थं च साधयेत् ।
गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत् ॥
– एकोनविंशतितमः (१९) पाठः Lesson # 19

Here is the verse from which the present theme was drawn –

जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः ।
स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च ।।
– चाणक्य नीति ~ १२-२९

Some words are worth a detailed study –

१ जलबिन्दुनिपातेन –

• जलस्य बिन्दुः इति जलबिन्दुः (षष्ठी-तत्पुरुषः) ।
• जलबिन्दोः निपातः जलबिन्दुनिपातः (षष्ठी-तत्पुरुषः) -तेन ।
• निपातः “नि + पत्” इति धातुः । तस्य प्रयोजकात् पुल्लिङ्गि नाम “निपात” (= falling) ।

२ क्रमशः “क्रम्” इति भ्वादि (१) सेट् परस्मैपदी धातुः । क्रमु पादविक्षेपे (= to step, to be in sequential order) । तस्मात् पुल्लिङ्गि नाम “क्रम” (= sequential order) । तस्माच्च ‘शस्’-प्रत्ययेन क्रियाविशेषणम् ‘क्रमशः’ (= by sequential order, gradually) ।
३ पूर्यते “पूर्” इति दिवादि (४) सेट् आत्मनेपदी अथवा चुरादि (१०) सेट् उभयपदी धातुः । पूरी आप्यायने (= to fill) । तस्य कर्मणिप्रयोगे वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
४ हेतुः “हेतु” इति पुल्लिङ्गि नाम ।

• This word हेतु has many shades of meaning.
• Here the context is of how righteous conduct should be cultivated; how knowledge should be acquired; how wealth should be acquired. So, here हेतु seems to mean ‘method of acquiring or cultivating’

५ सर्वविद्यानाम् – सर्वाः विद्याः इति सर्वविद्याः (कर्मधारयः) । तासाम् ।

• सर्वाः – “सर्व” इति अनिश्चित-संख्यावाचकं सार्वनामिकं विशेषणम् । अत्र स्त्रीलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च । संख्यावाचकत्वेन द्विगु-समासः (?) ।
• Since सर्व here is a numerical adjective, I wonder whether this compound can rather be called a द्विगु-समास instead of कर्मधारय
• सर्वविद्याः = all (any) (branch of, topic of) knowledge

६ धर्मस्य “धर्म” (= righteous conduct) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।

Translation of the verse would be –
जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः = A pitcher gets filled by falling of drops gradually.
स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च = That (is) the way of all knowledge, of righteous conduct and of wealth.
And my composition was – बिन्दवः कुर्वन्ति सागरम् । बिन्दुभिरेव प्राप्तव्याः सदाचारः ज्ञानं धनमपि ।

It is the command over diction and smart choice of words like जलबिन्दुनिपातेन, हेतुः, धर्मस्य and fitting them into a rhythm of a meter, that make the theme into a verse ! A verse is musical and becomes easy to recite and remember ! It should be committed to memory, when the theme is so appealing !

शुभमस्तु ।
-o-O-o-

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 97

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 97
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य सप्त-नवतितमः (९७) पाठः ।

At the forum samskrita@googlegroups.com an interesting discussion emerged on the following सुभाषितम् –

 दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य।

यो न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥

Exercise 1 Rewrite these by breaking conjugations and showing component-words contained in compound words.

स्वाध्यायः १ सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा पुनर्लिखतु ।

दानं भोग: नाश: तिस्र: गतय: भवन्ति वित्तस्य।
य: न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गति: भवति ॥

अत्र सन्धयः –

1. भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति = भोग: नाश: तिस्र: गतय: भवन्ति
• भोग: नाश: = भोगो नाश: (विसर्ग-संधिः)
• नाश: तिस्र: = नाशस्तिस्र: (विसर्ग-संधिः)
• तिस्र: गतय: = तिस्रो गतय: (विसर्ग-संधिः)
• गतय: भवन्ति = गतयो भवन्ति (विसर्ग-संधिः)
2. यो न = य: न (विसर्ग-संधिः)
3. गतिर्भवति = गति: भवति (विसर्ग-संधिः)

all सन्धि-s are विसर्ग-संधि-s !

Exercise 2 Paraphrase the clauses

स्वाध्यायः २ वाक्यांशशः अन्वयान् वाक्यांशानां विश्लेषणानि च ददतु
अन्वयाः

1. (वित्तस्य) दानं भवति ।
2. (वित्तस्य) भोग: भवति ।
3. (वित्तस्य) नाश: भवति ।
4. (इति) वित्तस्य तिस्र: गतय: भवन्ति ।
5. य: (वित्तम्) न ददाति,
6. (वा यः) (वित्तम्) न भुङ्क्ते,
7. तस्य तृतीया गति: भवति ।

वाक्यांशानां विश्लेषणानि  Analysis of clauses –

वाक्यांश- क्रमाङ्कः	उद्गारवाचकम्, संबोधनम् वा संबन्धसूचकम्	कर्तृपदम्	कर्मपदम् अथवा पूरकपदम्	अव्ययम्,इतरे शब्दाः	क्रियापदम् अथवा धातुसाधितम्	वाक्यांशस्य प्रकारः
१		दानं		वित्तस्य	भवति	प्रधान:
२		भोग:		वित्तस्य	भवति	प्रधान:
३		नाश:		वित्तस्य	भवति	प्रधान:
४	(इति)	तिस्र: गतय:		वित्तस्य	भवन्ति	प्रधान:
५		य:	(वित्तम्)		न ददाति	गौणः
६	(वा)	(यः)	(वित्तम्)		न भुङ्क्ते	गौणः
७	तस्य	तृतीया गति:			भवति	प्रधान:

स्वाध्यायः ३ समासानां विग्रहान् शब्दानां व्युत्पत्तीः विश्लेषणानि च ददतु ।

Exercise ३ Decipher the compound words, and detail grammatical analysis of all words

From the अन्वय words to be studied are underlined. Many words which have been studied earlier quite often need not be detailed every time.

1. (वित्तस्य) दानं भवति ।
2. (वित्तस्य) भोग: भवति ।
3. (वित्तस्य) नाश: भवति ।
4. (इति) वित्तस्य तिस्र: गतय: भवन्ति ।
5. य: (वित्तम्) न ददाति,
6. (वा यः) (वित्तम्) न भुङ्क्ते,
7. तस्य तृतीया गति: भवति ।

१ वित्तस्य “विद्” तुदादि (६) सेट् उ इति (= विल्लृ लाभे to gain, to acquire) धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् प्रायः नपुंसकलिङ्गि नाम अपि “वित्त” (= what is acquired, wealth) । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
२ दानम् “दा” इति जुहोत्यादि (३) अनिट् उ (= डुदाञ् दाने to give, to donate) धातुः । तस्मात् “दान” (= giving, donation, philanthropy) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
३ भवति “भू” इति भ्वादि (१) सेट् प (=भ्वादि सत्तायाम् to be) धातुः । तस्य लट्-वर्तमाने प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
४ भोग: “भुज्” इति रुधादि (७) अनिट् उ (= पालनाभ्यवहारयोः to enjoy, to consume) धातुः । तस्मात् “भोग” (= enjoyment, consumption) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
५ नाश: “नश्” दिवादि (४) अनिट् वेट् प इति (= णश अदर्शने to become non-existent) धातुः । तस्य प्रयोजकात् “नाश” (= destruction) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
६ तिस्र: “त्रि” (= three) इति संख्यावाचकं विशेषणम् । अत्र स्त्रीलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
७ गतय: “गम्” इति भ्वादि (१) अनिट् प (=गम्लृ गतौ to go) धातुः । तस्मात् “गति” (= going, speed, velocity, course of movement) इति स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
८  भवन्ति “भू” इति भ्वादि (१) सेट् प (=भ्वादि सत्तायाम् to be) धातुः । तस्य लट्-वर्तमाने प्रथमपुरुषे बहुवचनम् ।
९ ददाति “दा” इति जुहोत्यादि (३) अनिट् उ (= डुदाञ् दाने to give, to donate) धातुः । अत्र परस्मैपदी । तस्य लट्-वर्तमाने प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
१० भुङ्क्ते “भुज्” इति रुधादि (७) अनिट् उ (= पालनाभ्यवहारयोः to enjoy, to consume) धातुः । अत्र आत्मनेपदी । तस्य लट्-वर्तमाने प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।

स्वाध्यायः ४ आङ्ग्लभाषायां अनुवादं ददतु ।
Exercise 4 Give Translation / Overall meaning –

1. (वित्तस्य) दानं भवति । = Giving becomes of wealth
2. (वित्तस्य) भोग: भवति । = Enjoyment becomes of wealth
3. (वित्तस्य) नाश: भवति । = Non-existence becomes of wealth
4. (इति) वित्तस्य तिस्र: गतय: भवन्ति । = (Like this) there are three courses for wealth
5. य: (वित्तम्) न ददाति, = He who does not give wealth
6. (वा यः) (वित्तम्) न भुङ्क्ते, = (Or he, who) does not enjoy wealth
7. तस्य तृतीया गति: भवति ।= Such person suffers the third course

Overall Meaning –
Wealth can be (1) given; it can be (2) enjoyed or it can (3) suffer destruction. Like this there are three courses or options for wealth.
He, who has wealth (but) neither gives nor enjoys, (himself) suffers the third course – destruction !

Exercise 5 In what meter is this verse composed ?
स्वाध्यायः ५ अस्य काव्यस्य रचना कस्मिन् वृत्ते अस्ति ?
To decipher the meter we set the verse in four quarters –

दानं भोगो नाशस् – वर्णाः ६
२-२ २-२ २-२ इति १२ मात्राः
तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य । वर्णाः ११
२-२ १-१-२ १-२-१ २-२-(२) इति १८ मात्राः
यो न ददाति न भुङ्क्ते – वर्णाः ८
२ १ १-२-१ १ २-२ इति १२ मात्राः
तस्य तृतीया गतिर्भवति । वर्णाः १०
२-१ १-२-२ १-२-१-१-(२) इति १५ मात्राः

अत्र “आर्या”-नामकं मात्रावृत्तम्  । अस्य लक्षणम् –

यस्याः पादे प्रथमे द्वादश मात्रास्तथा तृतीयेऽपि ।
अष्टादश द्वितीये चतुर्थके पञ्चदश सार्या ।।

Exercise 6 Comments, Notes, Observations, if any.
स्वाध्यायः ६ टिप्पणयः ।

६-१ In the first line, three courses/options of what can happen to wealth from the doer’s action are detailed. In the second line, what can happen to the doer, by improper action of doer with the wealth. This transposition of action from the acted upon to the actor is a sort of poetic figure of speech अर्थालङ्कार  Some 102 अर्थालङ्कार-s are listed at http://sanskritworld.in/alankara/ along with hyperlinks to explanations and examples of most of them. The अर्थालङ्कार here may qualify to be called as परिवृत्तिः
६-२ This सुभाषितम् does not speak about how wealth can grow. There is another सुभाषितम् which tells about wealth of knowledge, which just doesn’t get spent. न चोरहार्यम् न च राजहार्यम् । न भ्रातृभाज्यम् न च भारकारि । व्यये कृते वर्धत एव नित्यम् । विद्याधनम् सर्वधनप्रधानम् ॥ This was studied in Lesson # 16.
६-३ When counting syllabic instants मात्राः for the last quarter, तस्य तृतीया गतिर्भवति it should be noted that they were counted as २-१ १-२-२ १-२-१-१-(२)

• The count for ति in गतिर्भवति is 2. This is because the next letter र्भ has two consonants together.
• But count for स्य in तस्य तृतीया is only 1. The following letter तृ does not have two consonants. It is actually त् + ऋ (consonant + short vowel) and not त् + रु (=त्रु as in शत्रु) . Care has to be taken when pronouncing तस्य तृतीया. It must not be pronounced with any stress or emphasis on स्य. Unwarranted stress on स्य may cause तस्य तृतीया to get pronounced as तस्य त्रुतीया. That will be wrong.

शुभमस्तु !

-o-O-o-

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 96

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 96
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य षट्-नवतितमः (९६) पाठः ।

One Mr. Brian Ruppenthal wanted to know where one can find the context of the phrase अविवेकः परमापदां पदम् ।

Dr. H. N. Bhat provided the complete verse. And it is a good सुभाषितम् to study in these lessons.

सहसा विदधीत न क्रियाम् अविवेकः परमापदां पदम् ।

वृणते हि विमृश्यकारिणं गुणलुब्धाः स्वयमेव हि संपदः ॥ (किरातार्जुनीयम् २.३०)

Exercise 1 Rewrite these by breaking conjugations and showing component-words contained in compound words.

स्वाध्यायः १ सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा पुनर्लिखतु ।

सहसा विदधीत न क्रियाम् अविवेकः परमा-आपदां पदम् ।

वृणते हि विमृश्यकारिणं गुणलुब्धाः स्वयं एव हि संपदः ॥ (किरातार्जुनीयम् २.३०)

अत्र सन्धयः –

1. क्रियाम् अविवेकः = क्रियामविवेकः (व्यञ्जन-संधिः)
2. परमापदाम् =  परमा-आपदाम् (स्वर-संधिः)
3. स्वयमेव = स्वयं एव (व्यञ्जन-संधिः)
4. किरातार्जुनीयम् = किरात-अर्जुनीयम्

The first संधि is not actually shown. It can be seen that when putting the verse into four quarters,  the words क्रियाम् and अविवेकः would be at the end of first quarter and at the beginning of second quarter respectively. Hence it becomes better to leave them to be without their सन्धि.

Exercise 2 Paraphrase the clauses

स्वाध्यायः २ वाक्यांशशः अन्वयान् वाक्यांशानां विश्लेषणानि च ददतु
अन्वयाः

1. (मनुजः) क्रियाम् सहसा न विदधीत । प्रधान-वाक्यांशः ।
2. अविवेकः परमा-आपदां पदम् (भवति) । प्रधान-वाक्यांशः ।
3. गुणलुब्धाः संपदः विमृश्यकारिणं स्वयं एव हि वृणते हि । प्रधान-वाक्यांशः ।

वाक्यांशानां विश्लेषणानि  Analysis of clauses –

वाक्यांश- क्रमाङ्कः	उद्गारवाचकम्, संबोधनम् वा अव्ययम्	संबन्धसूचकम्	कर्तृपदम्	कर्मपदम् अथवा पूरकपदम्	क्रियापदम् अथवा धातुसाधितम्	इतरे शब्दाः
१	सहसा		(मनुजः)	क्रियाम्	न विदधीत
२			अविवेकः	पदम्	(भवति)	परमा-आपदाम्
३			गुणलुब्धाःसंपदः	विमृश्यकारिणम्	वृणते	स्वयं एव हि हि

स्वाध्यायः ३

• अ) समासानां विग्रहान् शब्दानां व्युत्पत्तीः विश्लेषणानि च ददतु ।
• आ) वाक्यानां वा वाक्यांशानां आङ्ग्ल-भाषायां अनुवादान् ददतु ।

Exercise 3

• 3 A) Detail the analyses of clauses, decipher the compound words, and detail grammatical analysis of all words
• 3 B) Give translations into English for all clauses and sentences

From the अन्वय words to be studied are underlined. Many words which have been studied earlier quite often need not be detailed every time.

1. (मनुजः) क्रियाम् सहसा न विदधीत ।
2. अविवेकः परमापदां पदम् (भवति) ।
3. गुणलुब्धाः संपदः विमृश्यकारिणं स्वयं एव हि वृणते हि ।
4. किरातार्जुनीयम्

१ मनुजः “मनुज” इति सामासिकं विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

• १-१ मनुतः (मनुवंशे) जातः इति मनुजः । उपपद-तत्पुरुषः ।
• १-२ मनुतः “मनु” (= the personage regarded as the progenitor of human race) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्मात् “तः”-प्रत्ययेन (तं गृहीत्वा अग्रतः = ahead from the one) इत्यर्थेन तद्धितम् मनुतः (= ahead from Manu) ।
• १-३ जातः “जन्” (= to be born) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् “जात” (= born) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• १-४ मनुजः = descendant of Manu, human being, any person. (Has the English word “Man” also a derivation from Manu ?

२ क्रियाम् “कृ” ८ उ (= to do) इति धातुः । तस्मात् स्त्रीलिङ्गि नाम “क्रिया” (= action) । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
३ सहसा (= in a hurry) इति अव्ययम् ।
४ विदधीत “वि + धा” ३ उ (= to do, to indulge in) इति धातुः । अत्र आत्मनेपदी । तस्य विध्यर्थे प्रथमपुरुषे एकवचनम् । नपुंसकलिङ्गि ।
५ अविवेकः “अविवेक” इति सामासिकं पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ५-१ न विवेकः अविवेकः । नञ्-तत्पुरुषः ।
• ५-२ विवेकः “वि + विच्” ३, ७ उ (= to discern) इति धातुः । तस्मात् पुल्लिङ्गि नाम “विवेक” (= discretion) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ५-३ अविवेकः = indulgence without discretion

६ परमापदाम् “परमापत्” इति सामासिकं स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।

• ६-१ परमा आपत् इति परमापत् । कर्मधारयः ।
• ६-२ परमा “परम” (= extreme) इति विशेषणम् । अत्र स्त्रीलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ६-३ आपदाम् “आ + पत्” १ प (= to befall) इति धातुः । तस्मात् स्त्रीलिङ्गि नाम “आपत्” (= trouble) । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।
• ६-४ परमापत् = extreme trouble

७ पदम् “पद” (= step) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
८ गुणलुब्धाः “गुण-लुब्ध” इति सामासिकं विशेषणम् । अत्र स्त्रीलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।

• ८-१ गुणेन लुब्धा इति गुणलुब्धा । तृतीया-तत्पुरुषः ।
• ८-२ गुणेन “गुण’ (= characteristics, usually a virtue) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ८-३ लुब्धा “लुभ्” ४ प (= to entice) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् “लुब्ध” । अत्र स्त्रीलिङ्गि (= enticed) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ८-४ गुणलुब्धा = enticed by virtue, enticed by virtuosity

९ संपदः “संपद्” (= wealth, glory) इति स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
१० विमृश्यकारिणम् “विमृश्यकारिन्” इति तद्धितं विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।

• १०-१ विमृश्य करोति इति विमृश्यकारिन् = one who acts on exercising discretion
• १०-२ विमृश्य “वि + मृश्” ६ प (= to discern) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं अव्ययम् “विमृश्य” (= on exercising discretion) ।

११ वृणते “वृ” १, ५, ९ उ (= to choose, to favour) इति धातुः । अत्र नवमगणे आत्मनेपदी । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे बहुवचनम् ।
१२ किरातार्जुनीयम् इति सामासिकं तद्धितं च विशेषणम् । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

• १२-१ किरातः च अर्जुनः च किरातार्जुनौ इति इतरेतर-द्वन्द्वः ।
• १२-२ किरातार्जुनयोः इदं किरातार्जुनीयम् इति तद्धितम् विशेषणम् ।
• १२-३ किरातः “किरात” (= ) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• १२-४ किरातार्जुनीयम् = something which is related to Kiraata and Arjuna

स्वाध्यायः ४ आङ्ग्लभाषायां अनुवादं ददतु ।
Exercise 4 Give Translation / Overall meaning –

(मनुजः) क्रियाम् सहसा न विदधीत ।
One should not indulge in action in a hurry.
अविवेकः परमा-आपदां पदम् (भवति) ।
Indiscretion becomes a step towards extreme troubles
गुणलुब्धाः संपदः विमृश्यकारिणं स्वयं एव हि वृणते हि ।
Glory (good results) always enticed by virtuosity prefer one who exercises discretion.

Exercise 5 In what meter is this verse composed ?
स्वाध्यायः ५ अस्य काव्यस्य रचना कस्मिन् वृत्ते अस्ति ?
To decipher the meter we set the verse in four quarters –

सहसा विदधीत न क्रियाम् । वर्णाः १०
अविवेकः परमापदां पदम् । वर्णाः ११
वृणते हि विमृश्यकारिणं । वर्णाः १०
गुणलुब्धाः स्वयमेव हि संपदः ॥ वर्णाः १२

अत्र किमपि मात्रावृत्तम्  ? It has been suggested that the word हि in the last line is extra. The last line is hence to be read as गुणलुब्धाः स्वयमेव संपदः । वर्णाः ११ Then there emerges a discipline of alternate lines being of । वर्णाः १० and ११. This is then वियोगिनी-वृत्तम् . Thanks to Dr. Avinash Sathye for pointing out that exactly this verse is quoted in Apte’s dictionary as example of वियोगिनी-वृत्तम्.
Category of वृत्तानि wherein similarity is by parts is called as अर्धसमवृत्तानि. वियोगिनी-वृत्तम् is a meter in this category.

Exercise 6 Comments, Notes, Observations, if any.
स्वाध्यायः ६ टिप्पणयः ।
६-१ किरातार्जुनीयम् is a poem composed by poet भारवि. It is based on an incident mentioned in महाभारतम् ।
६-२ Following information is obtained from http://sa.wikipedia.7val.com/wiki/किरातार्जुनीयम्

कवि परिचयः

किरातार्जुनीयम् महाकविना भारविणा रचितमॆकम् महाकाव्यम् अस्ति । भारवेः एषा एका एव स्वना उपलभ्यतॆ । आवन्तिसुन्दरीकथानुसारॆण महाकविः दण्डी भारवेः प्रपौत्रः आसीत् । एषः कौशिकगॊत्रीयः आसीत् । अस्य पूर्वजाः गुर्जरप्रदॆशस्य आनन्दपुरनगरॆ वसन्ति स्म । नारायणस्वामिः तस्य पिता । भारवॆः मूलनाम दामोदरः आसीत् । भारविः तस्य उपाधिः आसीत् ।

कृति परिचयः

किरातार्जुनीयस्य कथानकस्य मूलाधारः महाभारतम् अस्ति । महाभारतस्य अष्टादशसर्गेषु वनपर्वेषु विभक्ता किरातार्जुनीयस्य कथा अस्ति । अत्र किरातः तत्वॆषधारी शिवः अस्ति । महाभारतात् संक्षिप्त कथानकं स्वीकृत्य भारविः स्वकल्पनाभिः काव्यप्रतिभया च कथानकॆ मौलिकतां उत्पादितवान् । महाभारतस्य शैली सरला अस्ति किन्तु किरातार्जुनीयस्य शैली क्लिष्टा अलंकृता च अस्ति । महाकाव्यलक्षणानुरोधेन भारविः स्थानॆ स्थानॆ ऋतु- पर्वत- नदी- वन- प्रातः-सन्ध्यादीनाम् अपि सुन्दरम् वर्णनम् कृतवान् । भारवेरर्थगौरवम् इत्युक्त्यनुसारम् किरातर्जुनीयस्य अर्थगौरवम् अति प्रसिद्धम् अस्ति । चित्रकाव्यस्य चमत्कारं प्रदर्शयन् भारविः एकव्यंजनस्य प्रयोगेणापि श्लोकानां निर्माणं कृतवान् ।

उदाहरणार्थं श्लोकमॆकम् अत्र दत्तम् ।

न नोननुन्नो नुन्नानो (नुन्नेनो ?) नाना नानानना ननु ।
नुन्नोऽनुन्नो ननुन्नेना नानेना नुन्ननुन्ननुत् ॥ किरा. ॥

६-३ The श्लोक: composed using only  single consonant न makes an interesting study, though a tough one. We shall attempt it in the next lesson.

• ६-३-१ In a book “The wonder that is Sanskrit” published by Sri Aurobindo Society, Pondicherry in association with Mapin Publishing, Ahmedabad I notice the third word mentioned as नुन्नेनो in place of नुन्नानो mentioned at http://sa.wikipedia.7val.com/wiki/किरातार्जुनीयम् ।
• ६-३-२ I did notice some errors in the extract from http://sa.wikipedia.7val.com/wiki/किरातार्जुनीयम् quoted above. I already corrected them above. That leaves room to believe that नुन्नेनो as mentioned in the book “The wonder that is Sanskrit” may be more correct.

६-४ The mention भारवेरर्थगौरवम् is a part of a shloka which brings out specialties of different Sanskrit poets. It reads as follows –

उपमा कालिदासस्य भारवेरर्थगौरवम् ।
दण्डिनः पदलालित्यं माघे सन्ति त्रयो गुणाः ।।

६-५ In the note under (६-२) it is mentioned that भारविः was not the real name of the poet. It was his pen name. See “…भारवॆः मूलनाम दामोदरः आसीत् । भारविः तस्य उपाधिः आसीत् ।….”

• I am left wondering about the coining of the pen name as भारविः. I guess it could have been derived as भाति रविः इव इति भारविः One who shines like the sun !

६-६ I seek guidance on the name of the meter of this सुभाषितम्

शुभमस्तु !
-o-O-o-

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 95

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 95
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य पञ्चनवतितमः (९५) पाठः ।

It has been a long time since I posted Lesson No. 94. I have been traveling around a bit too much.
When studying श्लोकः ३५  of प्रथमः अध्यायः श्रीमद्भगवद्गीता I realized the importance of पदक्रम, अन्वय, शब्दशः अभ्यासः
It became opportune that Mr. G.S.S. Murthy had posted this message to samskrita@googlegroups.com
“…I learnt the following verse from an elderly scholar of my village during my boyhood:
पथ्ये सति गदार्तस्य किमौषधिनिषेवणैः ।
पथ्येऽसति गदार्तस्य किमौषधिनिषेवणैः ॥
Where is the need for medicines if one is following strict diet? Of what avail is any medicine if one does not adhere to his diet?

I learnt the following from my Sanskrit teacher:
अनधीते महाभाष्ये व्यर्था सा पदमञ्जरी ।
अधीते तु महाभाष्ये व्यर्था सा पदमञ्जरी ॥
If one has studied Mahabhashya, there is no need to study Padamanjari. If one has not studied Mahabhashya there is no use of studying Padamanjari. (An acerbic comment indeed!)…”

Both the verses are good for a study.

पथ्ये सति गदार्तस्य किमौषधिनिषेवणैः ।
पथ्येऽसति गदार्तस्य किमौषधिनिषेवणैः ॥१।।
अनधीते महाभाष्ये व्यर्था सा पदमञ्जरी ।
अधीते तु महाभाष्ये व्यर्था सा पदमञ्जरी ॥२।।

Exercise 1 Rewrite these by breaking conjugations and showing component-words contained in compound words.

स्वाध्यायः १ सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा पुनर्लिखतु ।

पथ्ये सति गद-आर्तस्य किम् औषधि-निषेवणैः ।
पथ्ये असति गद-आर्तस्य किम् औषधि-निषेवणैः ॥१।।
अन्-अधीते महाभाष्ये व्यर्था सा पद-मञ्जरी ।
अधीते तु महाभाष्ये व्यर्था सा पद-मञ्जरी ॥२।।

अत्र सन्धयः –

1. गदार्तस्य = गद-आर्तस्य (स्वर-संधिः)
2. किमौषधि = किम् औषधि (व्यञ्जन-संधिः)
3. पथ्येऽसति = पथ्ये असति (स्वर-संधिः)
4. अनधीते = अन्-अधीते (व्यञ्जन-संधिः)

Exercise 2 Paraphrase the clauses

स्वाध्यायः २ वाक्यांशशः अन्वयान् वाक्यांशानां विश्लेषणानि च ददतु
अन्वयाः

1. पथ्ये सति (यदा पथ्यं अस्ति) “सति-सप्तमी”-युक्तः गौण-वाक्यांशः ।
2. (तदा) गदार्तस्य औषधि-निषेवणैः किम् (प्रयोजनम् भवति) ?
3. पथ्ये असति (यदा पथ्यं न अस्ति) “सति-सप्तमी”-युक्तः गौण-वाक्यांशः ।
4. गदार्तस्य औषधि-निषेवणैः किम् (प्रयोजनम् भवति) ?
5. अनधीते महाभाष्ये (यदा वा यदि वा महाभाष्यं न अधीतं (भवति) “सति-सप्तमी”-युक्तः गौण-वाक्यांशः ।
6. (तदा वा तर्हि वा ) सा पदमञ्जरी व्यर्था (भवति) इति प्रधान-वाक्यांशः ।
7. महाभाष्ये अधीते तु (यदा वा यदि वा महाभाष्यं अधीतं भवति) “सति-सप्तमी”-युक्तः गौण-वाक्यांशः ।
8. (तदा वा तर्हि वा ) सा पदमञ्जरी व्यर्था (भवति) इति प्रधान-वाक्यांशः ।

वाक्यांशानां विश्लेषणानि  Analysis of clauses –

वाक्यांश- क्रमाङ्कः	उद्गारवाचकम्, संबोधनम् वा अव्ययम्	संबन्धसूचकम्	कर्तृपदम्	कर्मपदम् अथवा पूरकपदम्	क्रियापदम् अथवा धातुसाधितम्	इतरे शब्दाः
१			पथ्ये		सति
१ अ		यदा	पथ्यम्		अस्ति
२		तदा	किम्	प्रयोजनम्	भवति	गदार्तस्य औषधि-निषेवणैः
३			पथ्ये		असति
३ अ		यदा	पथ्यम्		न अस्ति
४		तदा	किम्	प्रयोजनम्	भवति	गदार्तस्य औषधि-निषेवणैः
५			महाभाष्ये		अनधीते
५ अ		यदा वा यदि वा	महाभाष्यम्	अधीतम्	न भवति
६		तदा वा तर्हि वा	सा पदमञ्जरी	व्यर्था	भवति
७	तु		महाभाष्ये		अधीते
७ अ		यदा वा यदि वा	महाभाष्यम्	अधीतम्	भवति
८		तदा वा तर्हि वा	सा पदमञ्जरी	व्यर्था	भवति

स्वाध्यायः ३

• अ) समासानां विग्रहान् शब्दानां व्युत्पत्तीः विश्लेषणानि च ददतु ।
• आ) वाक्यानां वा वाक्यांशानां आङ्ग्ल-भाषायां अनुवादान् ददतु ।

Exercise 3

• 3 A) Detail the analyses of clauses, decipher the compound words, and detail grammatical analysis of all words
• 3 B) Give translations into English for all clauses and sentences

From the अन्वय words to be studied are underlined. Many words which have been studied earlier quite often need not be detailed every time.
पथ्ये सति (यदा पथ्यं अस्ति), (तदा) गदार्तस्य औषधि-निषेवणैः किम् (प्रयोजनम् भवति) ?
पथ्ये असति (यदा पथ्यं न अस्ति) गदार्तस्य औषधि-निषेवणैः किम् (प्रयोजनम् भवति) ?
अनधीते महाभाष्ये (यदा वा यदि वा महाभाष्यं न अधीतं (भवति) (तदा वा तर्हि वा ) सा पदमञ्जरी व्यर्था (भवति) ।
महाभाष्ये अधीते तु (यदा वा यदि वा महाभाष्यं अधीतं भवति) (तदा वा तर्हि वा ) सा पदमञ्जरी व्यर्था (भवति) ।

१ पथ्ये “पथ्” (= to walk a way) इति धातुः ? । तस्मात् विध्यर्थवाचकं विशेषणम् (?) प्रायः नपुम्सकलिङ्गि नाम “पथ्य” (= the way to be walked, a control (especially of diet) to be exercised) । तस्य सप्तमी विभक्तिः एकवचनम् च ।
२ गदार्तस्य “गदार्त” इति सामासिकं विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।

• २-१ गदेन आर्तः गदार्तः । तृतीया-तत्पुरुषः ।
• २-२ गदेन “गद” (= illness, disease) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
• २-३ आर्तः “आर्त” (= anxious) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

३ औषधिनिषेवणैः “औषधिनिषेवण” इति सामासिकं नपुम्सकलिङ्गि नाम । तस्य तृतीया विभक्तिः बहुवचनम् च ।

• ३-१ औषधेः निषेवणम् = औषधिनिषेवणम् । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
• ३-२ औषधेः “औषधि” (= medicine) इति स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-३ निषेवणम् “नि + सेव्” १ आ (= to consume) इति धातुः । तस्मात् नपुंसकलिङ्गि नाम “निषेवण” (= consumption) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-४ औषधिनिषेवणम् = consuming medicine

४ प्रयोजनम् “प्र + युज्” ७ उ (= to have purpose) इति धातुः । तस्मात् नपुंसकलिङ्गि नाम “प्रयोजन” (= purpose) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
५ असति “असत्” इति सामासिकं विशेषणम् । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य सप्तमी विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ५-१ न सत् = असत् । नञ्-तत्पुरुषः ।
• ५-२ सत् “अस्” २ प (= to be, to exist) इति धातुः । तस्मात् वर्तमानकालवाचकं विशेषणम् “सत्” (= existing) । अत्र नपुंसकलिङ्गि ।
• ५-३ असति = when not existing

६ अनधीते “अन् + अधि + इ” १ उ, २ प, ४ आ (= not to study) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् “अनधीत” (= not studied) । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य सप्तमी विभक्तिः एकवचनम् च ।
७ महाभाष्ये “महाभाष्य” इति सामासिकं नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य सप्तमी विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ७-१ महत् भाष्यम् = महाभाष्यम् । कर्मधारयः ।
• ७-२ महत् (= great) इति विशेषणम् । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ७-३ भाष्यम् “भाष्” १ आ (= to speak, to comment) इति धातुः । तस्मात् विध्यर्थवाचकं विशेषणम् प्रायः नपुंसकलिङ्गि नाम अपि “भाष्य” (= commentary) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ७-४ महाभाष्यम् = The great commentary. The term usually refers to the great commentary by पातञ्जलि-मुनिः on the अष्टाध्यायी by पाणिनी. The commentary by पातञ्जलि-मुनिः has the title व्याकरण-महाभाष्यम्

८ पदमञ्जरी इति सामासिकं स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ८-१ पदानां मञ्जरी = पदमञ्जरी । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
• ८-२ पदानाम् “पद” (= a step, a crisp statement) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।
• ८-३ मञ्जरी (= sprouting, a charming spread) इति स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ८-४ पदमञ्जरी = a charming spread of crisp statements. This usually refers to अष्टाध्यायी by पाणिनी. The statements are so crisp that only great commentaries such as व्याकरण-महाभाष्यम् by पातञ्जलि-मुनिः help to understand full import of each statement,

९ व्यर्था “व्यर्थ” (= fruitless, meaningless) इति विशेषणम् । अत्र स्त्रीलिङ्गि “व्यर्था” । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ९-१ विगतः अर्थः यस्मात् तत् = व्यर्थम् ।
• ९-२ विगतः “वि + गम्” १ प (= to go away) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् “विगत” (= gone away, lost) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ९-३ अर्थः “अर्थ” (= meaning, significance) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ९-४  व्यर्थम् = विगतः अर्थः यस्मात् तत् =that from which meaning, significance is lost.

स्वाध्यायः ४ आङ्ग्लभाषायां अनुवादं ददतु ।
Exercise 4 Give Translation / Overall meaning –

Mr. GSS Murthy did give translation of the verses. However I have added some words in brackets, which, I think, explain the meaning better.

पथ्ये सति (यदा पथ्यं अस्ति), (तदा) गदार्तस्य औषधि-निषेवणैः किम् (प्रयोजनम् भवति) ?
Where is the need for medicines if one is following strict diet?
पथ्ये असति (यदा पथ्यं न अस्ति) गदार्तस्य औषधि-निषेवणैः किम् (प्रयोजनम् भवति) ?
Of what avail is any medicine if one does not adhere to his diet?

अनधीते महाभाष्ये (यदा वा यदि वा महाभाष्यं न अधीतं (भवति) (तदा वा तर्हि वा ) सा पदमञ्जरी व्यर्था (भवति) ।
If one has studied Mahabhashya, there is no need to study Padamanjari (separately).

महाभाष्ये अधीते तु (यदा वा यदि वा महाभाष्यं अधीतं भवति) (तदा वा तर्हि वा ) सा पदमञ्जरी व्यर्था (भवति) ।
If one has not studied Mahabhashya there is no use of studying Padamanjari.

Exercise 5 In what meter is this verse composed ?
स्वाध्यायः ५ अस्य काव्यस्य रचना कस्मिन् वृत्ते अस्ति ?
To decipher the meter we set the verse in four quarters –

पथ्ये सति गदार्तस्य । वर्णाः ८
किमौषधिनिषेवणैः । वर्णाः ८
पथ्येऽसति गदार्तस्य । वर्णाः ८
किमौषधिनिषेवणैः ॥ वर्णाः ८
अनधीते महाभाष्ये । वर्णाः ८
व्यर्था सा पदमञ्जरी । वर्णाः ८
अधीते तु महाभाष्ये । वर्णाः ८
व्यर्था सा पदमञ्जरी ॥ वर्णाः ८

अत्र अनुष्टुभ् छन्दः । अस्य लक्षणपदम् – श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयम् सर्वत्र लघु पञ्चमम् । द्विचतुः पादयोर्-र्हस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ।।
The meter is not analyzed because it is अनुष्टुभ् छन्दः only.

Exercise 6 Comments, Notes, Observations, if any.
स्वाध्यायः ६ टिप्पणयः ।
६-१ The verses exemplify charming use of सति-सप्तमी
६-२ The first line of the first verse seems to suggest that diet control can eliminate need for medicine, even for an afflicted person, गदार्तस्य. This seems to be somewhat far-fetched. But such overtures are normally excused to poets. निरङ्कुशाः कवयः !
६-३ References implied behind the words महाभाष्यम् and पदमञ्जरी are already detailed at ७-४ and ८-४. However this logic of learning any great text, rather an encoded text पदमञ्जरी by learning its महाभाष्यम् is a great suggestion.

• ६-३-१ Every सुभाषितम् being studied is a पदमञ्जरी of sorts. And study here is at least a भाष्यम् if not a महाभाष्यम्

६-४ The lines किमौषधिनिषेवणैः in verse 1 and व्यर्था सा पदमञ्जरी in verse 2 are repeated in each verse. But does one sense some difference in their meanings in respective contexts ?
६-५ We use the word व्यर्थम् so naturally that its derivation is hardly ever dwelt upon. The derivation of the word व्यर्थम् however appealed to me to be somewhat interesting, especially a special shade of meaning of the prefix वि. Usually one finds this prefix to mean वि = विशेषेण or वि = विरोधेन However, here its meaning वि = विगतः यस्मात् fits in more appropriately. Is not that some charming joy of learning each word very much by its derivation ?

शुभमस्तु !
-o-O-o-

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 94

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 94
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य चतुर्नवतितमः (९४) पाठः ।

Recently an interaction at samskrita@googlegroups.comdwelt upon the following सुभाषितम् of भर्तृहरि  –

बुभुक्षितैर्व्याकरणं न भुज्यते

पिपासितैः काव्यरसो न पीयते ।

न विद्यया केनचिदुद्ध्रृतं कुलं

हिरण्यमेवार्जय निष्फलाः कलाः ।।भर्तृ.सं.६२५।।

One finds an optional version where –

1. In the third line विद्यया is replaced by छन्दसा
2. In the fourth line कलाः is replaced by गुणाः

बुभुक्षितैर्व्याकरणं न भुज्यते

पिपासितैः काव्यरसो न पीयते ।।

न छन्दसा केनचिदुद्ध्रृतं कुलं

हिरण्यमेवार्जय निष्फला गुणाः ।।भर्तृ.सं.६२५।।

Exercise 1 Rewrite this सुभाषितम् by breaking conjugations and showing component-words contained in compound words.

स्वाध्यायः १ सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा पुनर्लिखतु सुभाषितम् ।

बुभुक्षितै: व्याकरणं न भुज्यते

पिपासितैः काव्यरस: न पीयते ।

न विद्यया केनचित् उत्-धृतम् कुलं

हिरण्यम् एव अर्जय निष्फलाः कलाः ।।

बुभुक्षितै: व्याकरणं न भुज्यते

पिपासितैः काव्यरस: न पीयते

न छन्दसा केनचित् उत्-धृतम् कुलं

हिरण्यम् एव अर्जय निष्फलाः  गुणाः ।।

अत्र सन्धयः –

1. बुभुक्षितैर्व्याकरणम् = बुभुक्षितै: व्याकरणम् । (विसर्ग-संधिः)
2. काव्यरसो न = काव्यरस: न । (विसर्ग-संधिः)
3. केनचिदुद्ध्रृतम् = केनचित् उत्-धृतम् । (व्यञ्जन-संधिः)
4. हिरण्यमेवार्जय = हिरण्यम् एव अर्जय । (व्यञ्जन-संधिः) (स्वर-संधिः)
5. निष्फला गुणाः = निष्फलाः  गुणाः । (विसर्ग-संधिः)

Exercise 2 (a) Paraphrase the clauses
2 (b) Analyse the clauses, identifying the main parts of speech i.e. verbs and participles (verbal derivatives) and subject, object / compliment, conjunctions.स्वाध्यायः २ अन्वयान् कृत्वा दर्शयतु* के अत्र वाक्यांशाः ?
* कानि संबन्ध-सूचकानि ?
* कानि क्रियापदानि वा धातुसाधितानि ?
* कानि अत्र कर्तृपदानि ?
* कर्मपदानि वा पूरकानि ?

२-१ अन्वयाः –

1. बुभुक्षितै: व्याकरणं न भुज्यते ।
2. पिपासितैः काव्यरस: न पीयते ।
3. केनचित् विद्यया (अथवा छन्दसा) कुलं न उत्-धृतम् ।
4. (त्वम्) हिरण्यम् एव अर्जय ।
5. कलाः (अथवा गुणाः) निष्फलाः (भवन्ति) ।

२-१ बुभुक्षितै: व्याकरणं न भुज्यते ।

• २-१-१ कर्मणि-प्रयोगान्वितं नकारात्मकं च क्रियापदं “न भुज्यते” ।
• २-१-२ कर्तृपदं “व्याकरणं” ।
• २-१-३ कर्तरि-प्रयोगे कर्तृपदं “बुभुक्षिताः” । कर्मणि-प्रयोगे तृतीया-विभक्त्याम् ।

२-२ पिपासितैः काव्यरस: न पीयते ।

• २-२-१ कर्मणि-प्रयोगान्वितं नकारात्मकं च क्रियापदं “न पीयते” ।
• २-२-२ कर्तृपदं “काव्यरस:” ।
• २-२-३ कर्तरि-प्रयोगे कर्तृपदं “पिपासिताः” । कर्मणि-प्रयोगे तृतीया-विभक्त्याम् ।

२-३ केनचित् विद्यया (अथवा छन्दसा) कुलं न उत्-धृतम् ।

• २-३-१ कर्मणि-प्रयोगान्वितं भूतकालवाचकं नकारात्मकं धातुसाधितं विशेषणम् “न उद्धृतम्” ।
• २-३-२ धातुसाधितस्य विशेष्यपदं “कुलं” ।

२-४ (त्वम्) हिरण्यम् एव अर्जय ।

• २-४-१ क्रियापदं “अर्जय” ।
• २-४-२ अध्याहृतं कर्तृपदं “(त्वम्)” ।
• २-४-३ कर्मपदं “हिरण्यम्” ।

२-५ कलाः (अथवा गुणाः) निष्फलाः (भवन्ति) ।

• २-५-१ अकर्मकं क्रियापदं “भवन्ति” ।
• २-५-२ कर्तृपदं “कलाः (अथवा गुणाः)” ।
• २-५-३ पूरकपदं “निष्फलाः” ।

Exercise 3 Decipher the compounds and detail etymology and declensions of all words
स्वाध्यायः ३ समासानां विग्रहान् शब्दानां व्युत्पत्तीः विश्लेषणानि च ददतु ।

१ बुभुक्षितै: व्याकरणं न भुज्यते ।

३-१ बुभुक्षितै: “भुज्” ७ उ (= to eat, to consume) इति धातुः । तस्मात् इच्छादर्शकः धातुः “बुभुक्ष्” (= to wish eating, to be hungry) । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् “बुभुक्षित” (= hungry) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य तृतीया विभक्तिः बहुवचनम् च ।

३-२ व्याकरणम् “वि + आ + कृ” ८ उ (= to analyze, to detail) इति धातुः । तस्मात् नपुंसकलिङ्गि नाम “व्याकरण” (= analysis, scientific research, grammar) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-३ न (= no, not) इति अव्ययम् ।
३-४ भुज्यते “भुज्” ७ उ (= to eat, to consume) इति धातुः । कर्मणि-प्रयोगे आत्मनेपदी । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।२ पिपासितैः काव्यरस: न पीयते

३-५ पिपासितैः “पा” १ प (= to drink) इति धातुः । तस्मात् इच्छादर्शकः धातुः “पिपास्” (= to wish to drink) । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् “पिपासित” (= thirsty) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य तृतीया विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-६ काव्यरस: “काव्यरस” इति सामासिकं पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ३-६-१ काव्यस्य रसः काव्यरसः । षष्ठी-तत्पुरुषः ।
• ३-६-२ काव्यस्य “कव्” १ आ (= to compose, to paint, to picturise) इति धातुः । तस्मात् विध्यर्थवाचकं विशेषणम् प्रायः नपुंसकलिङ्गि नाम अपि “काव्य” (= imagery, poetry, poem) । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-६-३ रसः “रस्” १० उ (= to taste, to relish, to be juicy) इति धातुः । तस्मात् पुल्लिङ्गि नाम “रस” (= juice, flavour, essence, relish) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-६-४ काव्यरस: = relish of poetry

३-७ पीयते “पा” १ प (= to drink) इति धातुः । कर्मणि-प्रयोगे आत्मनेपदी । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।

३ केनचित् विद्यया (अथवा छन्दसा) कुलं न उत्-धृतम्

३-८ केनचित् = केन-चित्

• ३-८-१ केन “किम्” (= what, who) इति प्रश्नार्थकं सर्वनाम । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-८-२ चित् (= any) इति प्रत्ययः ।
• ३-८-३ केनचित् = anyone

३-९ विद्यया “विद्” २ प (= to know, to gain knowledge) इति धातुः । तस्मात् विध्यर्थवाचकं विशेषणम् “विद्य” (= what should be known) । अत्र स्त्रीलिङ्गि नाम अपि “विद्या” (= knowledge) । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।

३-१० अथवा (= or) इति अव्ययम् ।
३-११ छन्दसा “छन्द्” १० उ (= to please, to gratify, to be delighted in) इति धातुः । तस्मात् नपुंसकलिङ्गि नाम “छन्दस्” (= fancy) ।
३-१२ कुलम् “कुल” (= family) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-१३ उद्धृतम् “उत् + धृ” १, १० उ (= to uplift) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् “उद्धृत” (= uplifted) । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

४ “(त्वम्) हिरण्यम् एव अर्जय“ एतस्मिन् वाक्यांशे –३-१४ त्वम् “युष्मद्” (= pronoun of second person, you) इति सर्वनाम । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

३-१५ हिरण्यम् “हिरण्य” (= diamond, wealth) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-१६ एव (= only) इति अव्ययम् ।
३-१७ अर्जय “अर्-ज् ” १ प  (= to procure, to earn) इति धातुः । तस्य आज्ञार्थे मध्यमपुरुषे एकवचनम् ।

५ कलाः (अथवा गुणाः) निष्फलाः (भवन्ति) ।

३-१८ कलाः “कल्” १० उ (= to hold, to bear, to reckon, to think of) इति धातुः । तस्मात् स्त्रीलिङ्गि नाम “कला” (= art, skill) । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-१९ गुणाः “गुण” (= quality) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-२० निष्फलाः “निष्फल” इति उपसर्गसहितं विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।

• ३-२०-१ निः (निष्) + फल = निष्फल ।
• ३-२०-२ निः (निष्) (= न भवति अस्य not having) इति नकारात्मकः उपसर्गः ।
• ३-२०-३ “फल” (= fruit) इति नपुंसकलिङ्गि नाम ।
• ३-२०-४ निष्फल = न भवति फलं यस्य तत् । नञ्-बहुव्रीहिः । निष्फल =bearing no fruit, fruitless

३-२१ भवन्ति “भू” १ प (= to be, to become) इति धातुः । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे बहुवचनम् ।

Exercise 4 Arrange the सुभाषितम् in prose syntax and give its translation into English
स्वाध्यायः ४ अन्वयान् कृत्वा आङ्ग्ल-भाषायां अनुवादान् ददतु ।

४–१ बुभुक्षितै: व्याकरणं न भुज्यते । = Grammar cannot be eaten by the hungry, i.e. hunger cannot be quelled by grammar
४-२ पिपासितैः काव्यरस: न पीयते । = Nectar of poetry cannot be drunk by the thirsty, i.e. thirst cannot be quenched by nectar of poetry

४-३ केनचित् विद्यया (अथवा छन्दसा) कुलं न उत्-धृतम् । = No one can uplift one’s family (merely) by knowledge and intelligence (or by poetry).
४-४ (त्वम्) हिरण्यम् एव अर्जय । = (You) better earn wealth.
४-५ कलाः (अथवा गुणाः) निष्फलाः (भवन्ति) । = Artistic skills (or mere qualities) will bear no fruit.

Exercise 5 In what meter is this verse composed ?

स्वाध्यायः ५ अस्य काव्यस्य रचना कस्मिन् वृत्ते अस्ति ?

We have to first put the verse in four quarters –

बुभुक्षितैर्व्याकरणं न भुज्यते । वर्णाः १२

(१-२-१)-(२-२-१)-(१-२ १) (२-१-२) इति मात्राः ।
ज-त-ज-र इति गणाः ।
पिपासितैः काव्यरसो न पीयते । वर्णाः १२
(१-२-१)-(२ २-१)-(१-२ १) (२-१-२) इति मात्राः ।
ज-त-ज-र इति गणाः ।
न छन्दसा केनचिदुद्ध्रृतं कुलम् । वर्णाः १२
(१ २-१)-(२ २-१)-(१-२-१)-(२-१-२) इति मात्राः ।
ज-त-ज-र इति गणाः ।

हिरण्यमेवार्जय निष्फला  गुणाः । वर्णाः १२

(१-२-१)-(२-२-१) (१ २-१) (२-१-२) इति मात्राः ।
ज-त-ज-र इति गणाः ।

अत्र “वंशस्थविल”-छन्दः । अयम् छन्दः “वंशस्थ” अथवा “वंशस्तनित” एवमपि ज्ञायते ।
अस्य लक्षणपदम् – वदंति वंशस्थविलं जतौ जरौ ।

Exercise 6 What type of literary style is used here ?
स्वाध्यायः ६ अस्ति कश्चित् शब्दालङ्कारः वा अर्थालङ्कारः अपि अत्र उपयोजितः ?

६-१ In the third line the interrogative is intelligently employed to suggest the negative.
६-२ The use of passive voice in lines 1 and 2 seems to help bring forth strikingly the ironies between hunger and indulgence in grammar and between thirst and indulgence in poetic imagery

Exercise 7 What moral is learnt from this सुभाषितम् ?
स्वाध्यायः ७ अस्मिन् सुभाषिते का नीतिः उपदिष्टास्ति ?

७-१ The सुभाषितम् summarises practical wisdom about foremost need to earn wealth to first satisfy at least the basic necessities.

Exercise 8 Comments, Notes, Observations, if any.

टिप्पणयः ।

८-१ In economics, human wants are classified into three categories – needs, comforts and luxuries. The सुभाषितम् suggests that satisfaction of comforts and luxuries should be only after basic needs are satisfied. Thus, it prioritizes objectives of human endeavor.८-२ The conclusion कलाः (अथवा गुणाः) निष्फलाः (भवन्ति) however does not seem convincing. There are many people who employ their artistic skills to be the means of their livelihood also. Or, this phrase can be translated to mean, “artistic skills (or good qualities) are meaningless, if one cannot satisfy basic necessities.”

८-३ Conventional meaning of the word व्याकरण is grammar. However considering that its derivation is from the verb (वि + आ + कृ) it can as well be interpreted as “analysis”, “scientific research”. Thus व्याकरण need not be a mere academic engagement. It can very much be a professional involvement.

८-४ Between the two versions for line 3 – (1) न विद्यया केनचिदुद्धृतम् कुलम् (2) न छन्दसा केनचिदुद्धृतम् कुलम् the second one seems to be less controversial, especially considering छन्दसा to mean ‘being fanciful’ i.e. ‘to be lost in one’s own fancies’, which certainly is not any appropriate endeavor.

८-५ Between the two versions for line 4, – (1) निष्फलाः कलाः (2) निष्फलाः गुणाः the first one seems less controversial. गुणाः i.e. qualities, rather, virtues should never be deemed to be निष्फलाः However कलाः may prove निष्फलाः if one does not get opportunities to exhibit them to right audience, who will reward them appropriately.

८-६ There have been many kings and emperors who rewarded poets, artists, etc. It comes to mind how important it is to have stable sociopolitical environment and flourishing economy, which can help arts also to thrive. The सुभाषितम् seems to very much suggest this that in an economy where hunger and thirst are ravaging the social life, more exalted human endeavours of grammar, scientific research, poetry, arts, etc. cannot thrive.

८-७ Recent (March 2011) instances of Tsunami and earthquakes and damage to nuclear reactors in Japan also bring home the truth of this सुभाषितम् For the people ravaged by the calamities, the first and foremost concern is security of life. There is a proverb in Hindi “सर सलामत तो पगडी पचास” meaning, “If the head is in its place, it can wear fifty different hats.” The सुभाषितम् is interesting and meaningful for its message, emphasizing the need to prioritize objectives of human endeavor.

शुभमस्तु ।

-o-O-o-

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 93

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 93
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य त्रिनवतितमः (९३) पाठः ।

My other blog “study of Sanskrit and GeetA together” keeps me so engrossed that this Lesson No. 93 is happening after a long time. By the way, this lesson is prompted by a definition of the word आचार्य provided by Dr. H. N. Bhat of Pondichery as a comment on shloka-s in first अध्याय of श्रीमद्भगवद्गीता which have the word आचार्य. Here is the definition of an आचार्य –

आचिनोति च शास्त्रार्थान् आचारे स्थापयत्यपि ।
स्वयमाचरते यस्तु तमाचार्यं प्रचक्षते ॥

Exercise 1 Rewrite this सुभाषितम् by breaking conjugations and showing component-words contained in compound words.

स्वाध्यायः १ सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा पुनर्लिखतु सुभाषितम् ।

आचिनोति च शास्त्र-अर्थान् आचारे स्थापयति अपि ।
स्वयम् आचरते य: तु तम् आचार्यं प्रचक्षते ।।

अत्र सन्धयः –

1. शास्त्रार्थान् = शास्त्र-अर्थान् ।
2. स्थापयत्यपि = स्थापयति अपि ।
3. स्वयमाचरते = स्वयम् आचरते ।
4. यस्तु = य: तु ।
5. तमाचार्यम्  = तम् आचार्यम्  ।

Exercise 2 (a) Paraphrase the clauses
2 (b) Analyse the clauses, identifying the main parts of speech i.e. verbs and participles (verbal derivatives) and subject, object / compliment, conjunctions.स्वाध्यायः २ अन्वयान् कृत्वा दर्शयतु

* के अत्र वाक्यांशाः ?
* कानि संबन्ध-सूचकानि ?
* कानि क्रियापदानि वा धातुसाधितानि ?
* कानि अत्र कर्तृपदानि ?
* कर्मपदानि वा पूरकानि ?

२-१ अन्वयाः –

1. (य:) शास्त्र-अर्थान् आचिनोति च
2. (य:) आचारे स्थापयति अपि ।
3. य: तु स्वयम् आचरते
4. तम् आचार्यं प्रचक्षते ।

२-१ (य:) शास्त्र-अर्थान् आचिनोति च

• क्रियापदं “आचिनोति” । अध्याहृतं कर्तृपदं “(य:)” । कर्मपदं “शास्त्र-अर्थान्” ।

२-२ (य:) आचारे स्थापयति अपि

• क्रियापदं “स्थापयति” । अध्याहृतं कर्तृपदं “(य:)” ।

२-३ य: तु स्वयम् आचरते ।

• क्रियापदं “आचरते” । कर्तृपदं “य:” ।

२-४ तम् (मनुजः) आचार्यं प्रचक्षते ।

• क्रियापदं “प्रचक्षते” । अध्याहृतं कर्तृपदं “(मनुजः)” । कर्मपदं “तम्” ।

Exercise 3 Decipher the compounds and detail etymology and declensions of all words
स्वाध्यायः ३ समासानां विग्रहान् शब्दानां व्युत्पत्तीः विश्लेषणानि च ददतु ।

“(य:) शास्त्रार्थान् आचिनोति च” एतस्मिन् वाक्यांशे –

३-१ यः “यत्” (= which, what, who) इति सर्वनाम । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

३-२ शास्त्रार्थान् “शास्त्रार्थ” इति सामासिकं पुल्लिङ्गि नाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः बहुवचनम् च ।

• ३-२-१ शास्त्राणि  च अर्थाः च इति शास्त्रार्थाः । इतरेतर-द्वंद्वः ।
• ३-२-२ शास्त्राणि “शास्” २ प (= to regulate) इति धातुः । तस्मात् नपुंसकलिङ्गि नाम “शास्त्र” (= science) । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
• ३-२-३ अर्थाः “अर्थ” (= meaning, interpretation, wealth, essence underlying various fields of knowledge) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
• ३-२-४ शास्त्रार्थाः = sciences and essence underlying various fields of knowledge

३-३ आचिनोति “आ + चि” ५ उ (= to collect, to gather, to detail, to explain) इति धातुः । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
३-४ च (= and) इति अव्ययम् ।

“(य:) आचारे स्थापयति अपि” एतस्मिन् वाक्यांशे –

३-५ आचारे “आ + चर्” २ प (= to behave) इति धातुः । तस्मात्  पुल्लिङ्गि नाम “आचार” (= behavior, conduct) । तस्य सप्तमी विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-६ स्थापयति  “स्था” १ प (= to stand) इति धातुः । तस्य प्रयोजकस्य (= to set up) वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
३-७ अपि (= also) इति अव्ययम् ।

“य: तु स्वयम् आचरते” एतस्मिन् वाक्यांशे –

३-८ तु (= but, whereas) इति अव्ययम् ।

३-९ स्वयम् (= by oneself) इति अव्ययम् ।

३-१० आचरते “आ + चर्” २ प अत्र आत्मनेपदी (= to behave, to conduct oneself) इति धातुः । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।

“तम् (मनुजः) आचार्यं प्रचक्षते” एतस्मिन् वाक्यांशे –

३-११ तम् “तत्” (= that, he, she, it) इति सर्वनाम । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।

३-१२ मनुजः “मनुज” इति सामासिकं पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ३-१२-१ मनोः जातः इति मनुजः । उपपद-तत्पुरुषः ।
• ३-१२-२ मनोः “मनु” (= first human, Adam) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-१२-३ जातः “जन्” ४ आ (= to be born) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं विशेषणम् “जात” (= born) । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-१२-४ मनुजः = a descendant of Manu (or Adam, hence,) a man, person of human race

३-१३ आचार्यम् “आ + चर्” २ प अत्र आत्मनेपदी (= to behave, to conduct oneself) इति धातुः । तस्मात् पुल्लिङ्गि नाम “आचार्य” (= precept, Guru, teacher) । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-१४ प्रचक्षते “प्र + चक्ष्” २ आ (= to see, to regard) इति धातुः । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।

Exercise 4 Arrange the सुभाषितम् in prose syntax and give its translation into English
स्वाध्यायः ४ अन्वयान् कृत्वा आङ्ग्ल-भाषायां अनुवादान् ददतु ।

४-१ (य:) शास्त्र-अर्थान् आचिनोति च = He, who explains sciences and essence underlying various fields of knowledge
४-२ (य:) आचारे स्थापयति अपि = he, who imbibes them in the conduct (of the disciples)

४-३ य: तु स्वयम् आचरते = he, who exemplifies by his own conduct
४-४ तम् आचार्यं प्रचक्षते । = (only such) person is to be regarded as a precept.

Exercise 5 In what meter is this verse composed ?
स्वाध्यायः ५ अस्य काव्यस्य रचना कस्मिन् वृत्ते अस्ति ?

We have to first put the verse in four quarters –

आचिनोति च शास्त्रार्थान् । वर्णाः ८
आचारे स्थापयत्यपि । वर्णाः ८
स्वयमाचरते यस्तु । वर्णाः ८
तमाचार्यं प्रचक्षते । वर्णाः ८

अत्र अनुष्टुभ् छन्दः । अस्य लक्षणपदम् – श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयम् सर्वत्र लघु पञ्चमम् । द्विचतुः पादयोर्-र्हस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ।। This अनुष्टुभ् छन्दः is so commonly used for composing सुभाषितानि and we have analyzed it so often, that I may not detail the analysis every time.

Exercise 6 What type of literary style is used here ?
स्वाध्यायः ६ अस्ति कश्चित् शब्दालङ्कारः वा अर्थालङ्कारः अपि अत्र उपयोजितः ?

१. The statements in this verse are plain statements without any literary decorations.

Exercise 7 What moral is learnt from this सुभाषितम् ?
स्वाध्यायः ७ अस्मिन् सुभाषिते का नीतिः उपदिष्टास्ति ?

७-१ The सुभाषितम् presents a definition of an आचार्य.

Exercise 8 Comments, Notes, Observations, if any.

टिप्पणयः ।

८-१ What appeals to me, to be the most important aspect of this definition of an आचार्य is his exemplifying his precepts by his own conduct.

८-२ There are three nouns derived from the verb चर् – विचार (i.e. thoughts) उच्चार (i.e. speaking or words) आचार (i.e. actions, conduct). A person fit to be called as आचार्य has to exemplify unanimity in mind, word and deed.

८-३ Opening sentence in a lesson in a textbook, which I studied as a schoolboy, has stayed stuck in my memory. The sentence was “Gandhiji taught by example.”

८-४ We do need precepts when embarking on exploring any field of knowledge. A person fit to be an आचार्य and a person fit to be his शिष्य needs a good match between the two. In a sermon a saintly person said, “People want to call me a गुरु. But only those persons can call me as their गुरु, whom I would accept to be my शिष्य.” A match between a गुरु and a शिष्य seems to be essentially a one-to-one correspondence, which may often happen only providentially, especially on the path of spiritual progress.

शुभमस्तु ।

-o-O-o-

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 92

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 92
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य द्विनवतितमः (९२) पाठः ।

A lot of discussion was prompted by the following सुभाषितम् posted recently at samskrita@googlegroups. Here is a study of the सुभाषितम् –

यथा काष्ठं च काष्ठं च समायेतां महोदधौ ।
समेत्य च व्यपायेतां कालमासाद्य कञ्चन ।।१।।

एवं भार्याश्च पुत्राश्च ज्ञातयश्च धनानि च ।
समेत्य व्यवधावन्ति ध्रुवो ह्येषां विनाभवः ।।२।।

Exercise 1 Rewrite this सुभाषितम् by breaking conjugations and showing component-words contained in compound words.
स्वाध्यायः १ सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा पुनर्लिखतु सुभाषितम् ।

यथा काष्ठं च काष्ठं च समायेतां महोदधौ ।
समेत्य च व्यपायेतां कालं आसाद्य कञ्चन ।।१।।

एवं भार्या: च पुत्रा: च ज्ञातय: च धनानि च ।
समेत्य व्यवधावन्ति ध्रुवः हि एषां विनाभवः ।।२।।

Exercise 2 (a) Identify verbs and participles (verbal derivatives) and paraphrase the related clauses
2 (b) Analyse the clauses, identifying the main parts of speech i.e. subject, object / compliment, conjunctions.
स्वाध्यायः २ (अ) कानि अत्र क्रियापदानि धातुसाधितानि च, के तेषां वाक्यांशानाम् अन्वयाः  ?
२ (आ) कानि अत्र कर्तृपदानि, कर्मपदानि, पूरकानि ?

२-१ यथा काष्ठं च काष्ठं च महोदधौ समायेताम् ।
अकर्मकं क्रियापदं “समायेताम्” । कर्तृपदं “काष्ठं च काष्ठं च” ।
२-२ समेत्य कञ्चन कालं आसाद्य च ।
धातुसाधितं “समेत्य” । अध्याहृतं कर्तृपदं “काष्ठं च काष्ठं च” ।
धातुसाधितं “आसाद्य” । कर्मपदं “कालम्” ।२-३ व्यपायेताम् ।
क्रियापदं “व्यपायेताम्” । अध्याहृतं कर्तृपदं “काष्ठं च काष्ठं च” ।
२-४ एवं भार्या: च पुत्रा: च ज्ञातय: च धनानि च समेत्य व्यवधावन्ति ।
“भार्या: च पुत्रा: च ज्ञातय: च धनानि च समेत्य” इति गौण-वाक्यांशः । धातुसाधितं “समेत्य” । कर्तृपदं “भार्या: च पुत्रा: च ज्ञातय: च धनानि च” ।
“(भार्या: च पुत्रा: च ज्ञातय: च धनानि च) व्यवधावन्ति” इति प्रधान-वाक्यांशः । क्रियापदं “व्यवधावन्ति” । अध्याहृतं कर्तृपदं “(भार्या: च पुत्रा: च ज्ञातय: च धनानि च)” ।
२-५ एषां विनाभवः ध्रुवः हि (अस्ति) ।
अध्याहृतं क्रियापदं “अस्ति” । कर्तृपदं “विनाभवः” । पूरकम् “ध्रुवः” ।
Exercise 3 Decipher the compounds and detail etymology and declensions of all words
स्वाध्यायः ३ समासानां विग्रहान् शब्दानां व्युत्पत्तीः विश्लेषणानि च ददतु ।

३-१यथा (= as, like) इति अव्ययम् ।
३-२ काष्ठम् “काष्ठ” (= wood, log of wood) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-३ समायेताम् “सम् + आ + अय्” १ आ (= to come together) इति धातुः । तस्य आज्ञार्थे प्रथमपुरुषे द्विवचनम् ।
३-४ महोदधौ “महोदधि” (= large reservoir of water, ocean) इति सामासिकं नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य सप्तमी विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ३-४-१ उदकं धियति = उदधिः । उपपद-तत्पुरुषः ।
• ३-४-२ महान् उदधिः = महोदधिः । कर्मधारयः ।
• When महत् is पूर्वपदम् of a compound word, it is, in some instances substituted by महा ।
• महा + उदधिः = महोदधिः ।
• ३-४-३ उदकम् “उदन्” (= water) इति नपुंसकलिङ्गि नाम ।
• “उदन्” has no forms in first five cases. Instead, forms of उदक are used.
• In उदकं धियति it is object of verb धियति Hence the form is द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् ।
• ३-४-४ धियति “धि” ६ प (= to store) इति धातुः । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
• ३-४-५ महान् “महत्” (= large) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

३-५ समेत्य “सम् + आ + इ” २ प (= to come together, to meet) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं अव्ययम् “समेत्य” (= on meeting) ।
३-६ व्यपायेताम्  “वि + अप + आ + अय्” १ आ (= to go away, to separate) इति धातुः । तस्य आज्ञार्थे प्रथमपुरुषे द्विवचनम् ।
३-७ कालम्  “काल” (= time) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-८ आसाद्य  “आ + साद्” १० उ (= to let go) इति धातुः । तस्मात् भूतकालवाचकं अव्ययम् “आसाद्य” (= on letting go) ।
३-९ कञ्चन (कम् + चन)

• ३-९-१ कम् “किम्” (= what, who) इति सर्वनाम । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-९-२ चन (= some) इति अनिश्चित-संख्यावाचकः प्रत्ययः । “चन” is a suffix denoting indefinite number often suffixed to forms of the pronoun किम् ।
• ३-९-३ कञ्चन = somewhat

३-१० एवम् (= like that) इति अव्ययम् ।
३-११ भार्या: “भार्या” (= wife) इति स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-१२ च (= and) इति अव्ययम् ।
३-१३ पुत्रा: “पुत्र” (= son) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-१४ ज्ञातय: “ज्ञा” ९ उ (= to know) इति धातुः । तस्मात् स्त्रीलिङ्गि नाम “ज्ञाति” (= one who is known, acquaintance, relative) । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।

• ३-१४-१ “ज्ञाति” has also a meaning as ‘a class of people having particular knowledge or skill’ hence, ‘caste’. People of a caste do have a natural bond of acquaintance among them.

३-१५ धनानि “धन” (= wealth) इति नपुम्सकलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-१६ व्यवधावन्ति “वि + अव + धाव्” १ प (= to separate, to go away) इति धातुः । तस्य वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे बहुवचनम् ।
३-१७ ध्रुवः “ध्रुव” (= definite) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-१८ हि (= only) इति अव्ययम् ।
३-१९ एषाम् “इदम्” (= this) इति सर्वनाम । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-२० विनाभवः “विनाभव” (= separation, parting) इति सामासिकं विशेषणम् तथा पुल्लिङ्गि नाम अपि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।

• ३-२०-१ (यः) भवं विना (सः) = विनाभवः । बहुव्रीहिः ।
• ३-२०-२ भवम् “भू” १ प (= to be, to exist) इति धातुः । तस्मात् “भव” (= existence) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
• ३-२०-३ विना (= without) इति अव्ययम् ।

Exercise 4 Arrange the सुभाषितम् in prose syntax and give its translation into English
स्वाध्यायः ४ अन्वयान् कृत्वा आङ्ग्ल-भाषायां अनुवादान् ददतु ।

४-१ यथा काष्ठं च काष्ठं च महोदधौ समायेताम् । = Just as logs of wood come together in an ocean

४-२ समेत्य कञ्चन कालं आसाद्य च व्यपायेताम् । = staying together and after passage of some time, may separate

४-३ एवं भार्या: च पुत्रा: च ज्ञातय: च धनानि च समेत्य व्यवधावन्ति । = likewise, wives, sons, relatives and acquaintances and wealth would be (with you) and would go away
४-४ एषां विनाभवः ध्रुवः हि (अस्ति) । = their separation, vanishing away is definite (is bound to happen).

Exercise 5 In what meter is this verse composed ?
स्वाध्यायः ५ अस्य काव्यस्य रचना कस्मिन् वृत्ते अस्ति ?

We have to first put the verse in four quarters –

यथा काष्ठं च काष्ठं च । वर्णाः ८
१-२ २-२ १ २-२ (२) इति मात्राः ।
समायेतां महोदधौ । वर्णाः ८
१-२-२-२ १-२-१-२ इति मात्राः ।
समेत्य च व्यपायेतां । वर्णाः ८
१-२-२ २ १-२-२-२ इति मात्राः ।
कालमासाद्य कञ्चन । वर्णाः ८
२-१-२-२-१ २-१-(२) इति मात्राः ।

अत्र अनुष्टुभ् छन्दः । अस्य लक्षणपदम् – श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयम् सर्वत्र लघु पञ्चमम् । द्विचतुः पादयोर्-र्हस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ।।

Exercise 6 What type of literary style is used here ?
स्वाध्यायः ६ अस्ति कश्चित् शब्दालङ्कारः वा अर्थालङ्कारः अपि अत्र उपयोजितः ?
१. The example of logs of wood meeting and separating is used as a ‘simile’ उपमालङ्कारः to explain the meeting with and separation from people.

Exercise 7 What moral is learnt from this सुभाषितम् ?
स्वाध्यायः ७ अस्मिन् सुभाषिते का नीतिः उपदिष्टास्ति ?

७-१ The सुभाषितम् seems to make a simple statement about meeting with and separation from people being a fact of life. Does it also suggest that one should keep equanimity of mind, especially at times of separation from near and dear ones ?

Exercise 8 Comments, Notes, Observations, if any.
टिप्पणयः ।

८-१ In the discussions at samskrita@googlegroups, Mr. Arvind Kolhatkar provided this alternate version –

यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ।
समेत्य च व्यपेयातां तथा भूतसमागमः॥

८-२ I had contributed the following comment –
In Apte’s dictionary भवः = Being, State of being, Existence.
And विना = Without, Except
So, विनाभवः = Being without
Interestingly the sequence of the words seems to get totally altered, when deriving the meaning of विनाभवः = भवं विना = separation, parting.
The सुभाषितम् quoted by you brings to mind a Marathi song / poem –

दोन ओंडक्यांची होते सागरात भेट ।
एक लाट तोडी दोघा पुन्हा नाहि गांठ ।।

“Two logs may meet in an ocean. One wave breaks them apart …. and there is no meeting again !”
Does this not really duplicate the wording of this सुभाषितम् ?
I suspect the Marathi poet had this सुभाषितम् only in mind, when composing these lines !

८-३ Actually all the discussion started off by a query about the meaning of the word विनाभवः in this सुभाषितम्
Shri. H. N. Bhat provided following detail to explain the word –
विनाभवः-ऋदोरप् छान्दसः, विप्रयोग इति यावत् ।। 3 ।।
अमृतकतकाख्यव्याख्या

विनाभवो विनावस्थानम् ।
Bhushana by Govindaraja
Tilaka by Nagoji Bhatta or Ramavarma (1730-1810)

विनाभवः विनाभवनम्, विनावस्थानमिति यावत् ।
Tirtha or Tattvadipa by Mahesvara Tirtha
Shri. Arvind Kolhatkar also provided the following information – Looking for विनाभव on the internet, I came across the following verse
from श्रीरामायणम्, where Rama says to Seeta the following in the context of
चित्रकूट mountain:

न राज्याद्भ्रंशनं भद्रे न सुहृद्भिर्विनाभवः ।
मनो मे बाधते दृष्ट्वा रमणीयमिमं गिरिम् ॥
This verse from श्रीरामायणम् also makes an interesting study. Without going into complete analysis, first the verse can be rewritten as follows after breaking the conjugations संधि-विच्छेदान् कृत्वा  –
न राज्यात् भ्रंशनं भद्रे न सुहृद्भि: विनाभवः ।
मन: मे बाधते दृष्ट्वा रमणीयम् इमं गिरिम् ॥
By prose syntax अन्वय –
भद्रे, इमं रमणीयम् गिरिम् दृष्ट्वा राज्यात् भ्रंशनं मे मनः न बाधते सुहृद्भिः विनाभवः (मे मनः) न (बाधते) ।
And the meaning becomes –
(My) fair lady ! On seeing this enchanting mountain, my mind is not worried of eviction from the kingdom, nor is it worried of separation from near and dear ones !

शुभमस्तु ।

-o-O-o-

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 91

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson No. 91
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य एकनवतितमः (९१) पाठः ।

It was mentioned towards the end of the previous lesson, that the मन्त्रः ॐ सहनाववतु can be appropriate for signing a treaty at the end of a war. That prompts study of this श्लोक in श्रीरामायणम् –

मरणान्तानि वैराणि निवृत्तं नः प्रयोजनम् ।
क्रियतामस्य संस्कारो ममाप्येष यथा तव ।।

– श्रीरामायणे ।।६-१०९-२६।।

Exercise 1 Rewrite this सुभाषितम् by breaking conjugations and showing component-words contained in compound words.

स्वाध्यायः १ सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा पुनर्लिखतु सुभाषितम् ।

मरणान्तानि वैराणि निवृत्तं नः प्रयोजनम् ।
क्रियताम् अस्य संस्कारः मम अपि एष: यथा तव ।।

Exercise 2 (a) Identify verbs and participles (verbal derivatives) and paraphrase the related clauses

2 (b) Analyse the clauses, identifying the main parts of speech i.e. subject, object / compliment, conjunctions.

स्वाध्यायः २ (अ) कानि अत्र क्रियापदानि धातुसाधितानि च, के तेषां वाक्यांशानाम् अन्वयाः  ?

२ (आ) कानि अत्र कर्तृपदानि, कर्मपदानि, पूरकानि ? 

२-१ वैराणि मरणान्तानि (मन्येत) ।

• अध्याहृतं क्रियापदं “मन्येत” । अध्याहृतं कर्तृपदं “भवान्” अथवा “जनः” । कर्मपदम् “वैराणि” ।
• भवान् (अथवा जनः) वैराणि कथं मन्येत ? (भवान्) वैराणि मरणान्तानि (मन्येत) ।

२-२ नः प्रयोजनम् निवृत्तं (अस्ति) ।

• अध्याहृतं क्रियापदं “अस्ति” । कर्तृपदं “प्रयोजनम्” । पूरकपदम् “निवृत्तम्” ।

२-३ अस्य संस्कारः क्रियताम् ।

• क्रियापदं “क्रियताम्” । कर्तृपदं “संस्कारः” ।

२-४ एषः यथा तव (अस्ति) (तथा) मम अपि (अस्ति) ।

• “एषः यथा तव (अस्ति)” इति गौण-वाक्यांशः । अध्याहृतं क्रियापदं “अस्ति” । कर्तृपदं “एषः” ।
• “(तथा) (एषः) मम अपि (अस्ति)” इति प्रधान-वाक्यांशः । अध्याहृतं क्रियापदं “अस्ति” । अध्याहृतं कर्तृपदं “एषः” ।

Exercise 3 Decipher the compounds and detail etymology and declensions of all words
स्वाध्यायः ३ समासानां विग्रहान् शब्दानां व्युत्पत्तीः विश्लेषणानि च ददतु ।

३-१मरणान्तानि “मरणान्त” (= up to death) इति विशेषणम् । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।

• ३-१-१ मरणं अन्तः यस्य तत् = मरणान्तम् । बहुव्रीहिः ।
• ३-१-२ मरणम् “मृ” ६ आ (= to die) इति धातुः । तस्मात् नपुंसकलिङ्गि नाम “मरण” (= death) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनं च ।
• ३-१-३ अन्तः “अन्त” (= end) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनं च ।

३-२ वैराणि “वैर” (= enmity) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-३ निवृत्तम् “नि + वृत्” १ आ (= to finish, to retire) इति धातुः । तस्मात् कर्मणि-प्रयोगात्मकं भूतकालवाचकं विशेषणम् “निवृत्त” (= retired, accomplished) । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-४ नः  “अस्मद्” (= pronoun of first person – I, we) इति सर्वनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।
३-५ प्रयोजनम् “प्र + युज्” ७ उ (= to employ, to plan) इति धातुः । तस्य प्रयोजकात् नपुंसकलिङ्गि नाम “प्रयोजन” (= objective) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनं च ।
३-६ क्रियताम्  “कृ” ८ उ (= to do) इति धातुः । तस्य कर्मणि-प्रयोगे आज्ञार्थे प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
३-७ अस्य  “इदम्” (= this) इति सर्वनाम । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-८ संस्कारः  “सम् + कृ” ८ उ (= to conduct rituals) इति धातुः । तस्मात् पुल्लिङ्गि नाम “संस्कार” (= rite, ritual) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनं च ।
३-९ मम “अस्मद्” (= pronoun of first person – I, we) इति सर्वनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-१० अपि (= also) इति अव्ययम् ।
३-११ एष: “एतत्” (= this) इति सर्वनाम । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
३-१२ यथा (= as) इति अव्ययम् ।
३-१३ तव “युष्मद्” (= pronoun of second person – you) इति सर्वनाम । तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनं च ।
३-१४ मन्येत “मन्” ४ ८ आ (= to regard) इति धातुः । तस्य विध्यर्थे प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।

Exercise 4 Arrange the सुभाषितम् in prose syntax and give its translation into English
स्वाध्यायः ४ अन्वयान् कृत्वा आङ्ग्ल-भाषायां अनुवादान् ददतु ।

४-१ भवान् (अथवा जनः) वैराणि मरणान्तानि (मन्येत) । = You (or anybody) should regard enmities to be ending with death.

४-२ नः प्रयोजनम् निवृत्तं (अस्ति) । = Our objective has been achieved.

४-३ अस्य संस्कारः क्रियताम् । = Do the rituals for him.
४-४ एषः यथा तव (अस्ति) (तथा) मम अपि (अस्ति) । = He is as much mine as yours.

Exercise 5 In what meter is this verse composed ?
स्वाध्यायः ५ अस्य काव्यस्य रचना कस्मिन् वृत्ते अस्ति ?

We have to first put the verse in four quarters –

मरणान्तानि वैराणि । वर्णाः ८
१-१-२-२ १ २-२-(२) इति मात्राः ।
निवृत्तं नः प्रयोजनम् । वर्णाः ८
१-२-२ २-१-२ १-२ इति मात्राः ।
क्रियतामस्य संस्कारो । वर्णाः ८
१-१-२-२-१ २-२-२ इति मात्राः ।
ममाप्येष यथा तव । वर्णाः ८
१-२-२-१ १-२ १-(२) इति मात्राः । 

अत्र अनुष्टुभ् छन्दः । अस्य लक्षणपदम् – श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयम् सर्वत्र लघु पञ्चमम् । द्विचतुः पादयोर्-र्हस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ।। 

Exercise 6 What type of literary style is used here ?
स्वाध्यायः ६ अस्ति कश्चित् शब्दालङ्कारः वा अर्थालङ्कारः अपि अत्र उपयोजितः ?

१. There are simple, plain statements here. 

Exercise 7 What moral is learnt from this सुभाषितम् ?
स्वाध्यायः ७ अस्मिन् सुभाषिते का नीतिः उपदिष्टास्ति ?

७-१ The moral is about how all acrimony towards an enemy should be given up, at the end of war.
७-२ Every vile character is like “The Prodigal Son” in Bible, misled into wrong behaviour. The words “ममाप्येष यथा तव” “He is as much mine as yours.” demonstrate the compassion and pardon, the Lord holds to every errant person. 

Exercise 8 Comments, Notes, Observations, if any.

टिप्पणयः ।

८-१ As is noted in the introduction, the श्लोक is from युद्धकाण्ड in श्रीरामायणम्. In this shloka श्रीराम is telling विभीषण to do the last rites on body of रावण as ordained. विभीषण was hesitant to perform the last rites, thinking that रावण did not merit the last rites because of the sins committed.

८-२ Characters like रावण in श्रीरामायणम् and दुर्योधन in श्रीमहाभारतम् appeal to be examples of incorrigible characters. Since no reason or strategy, even of divine powers works, that they will mend their ways, they have to be annihilated. But once they are annihilated, there is no point in carrying the acrimony. Acrimony is again a vile trait. By the message in this श्लोक the divine power श्रीराम wards off the vile trait of acrimony from the noble mind of विभीषण.

शुभमस्तु ।

-o-O-o-