Lesson 131

श्लोकशः संस्कृताध्ययने शताधिकैकत्रिंशत्तमः पाठः

Lesson 131

As suggested towards the end of the previous lesson # 130, we shall study the following Verse 14 in Act 6 of उत्तररामचरितम् by भवभूति.

न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां विषहते

स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः ।

मयूखैरश्रान्तं तपति यदि देवो दिनकरः ।

किमाग्नेयो ग्रावा निकृत इव तेजांसि क्मति ।

(अ) पदच्छेदैः – न तेजः तेजस्वी प्रसृतम् अपरेषाम् विषहते | सः तस्य स्वः भावः प्रकृति-नियतत्वात् अकृतकः | मयूखैः अश्रान्तम् तपति यदि देवः दिनकरः किम् आग्नेयः ग्रावा निकृतः इव तेजांसि वमति |

(आ) समास-विग्रहाः

(आ-1) प्रकृतिनियतत्वात् – प्रकृतिनियतत्वम् ⇒ तस्मात्

• प्रकृतेः नियतत्वम् इति प्रकृतिनियतत्वम् (षष्ठी-तत्पुरुषः)
• प्रकृतिनियतत्वात् = by virtue of having been assigned by nature

(आ-2) अकृतकः

• न कृतकः इति अकृतकः (नञ्-तत्पुरुषः)
• कृतक a. [कृत-कन्] 1 Done, made, prepared; (opp. नैसर्गिक); यद्यत्कृतकं तत्तदनित्यम् Nyāya Sūtra. -2Artificial, done or prepared artificially; अकृतकविधि सर्वाङ्गीणमाकल्प- जातम् R.18.52. -3 Feigned, pretended, false, sham, assumed; कृतककलहं कृत्वा Mu.3; Ki.8.46. -4 Adopted (as a son &c.); oft. at the end of comp. also; यस्योपान्ते कृतकतनयः कान्तया वर्धितो मे (बालमन्दारवृक्षः) Me.77; सो$यं न पुत्रकृतकः पदवीं मृगस्ते (जहाति) Ś.4.14; U.1.4.
• अकृतकः = not artificial, natural

(आ-3) अश्रान्तम् = न श्रान्तम् इति अश्रान्तम् (नञ्-तत्पुरुषः)

• श्रान्त [श्रम्-क्त] 1 Wearied, tired, fatigued, exhausted; आरभेतैव कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः Ms.9.3. -2Calmed, tranquil.
• अश्रान्तम् = untiredly

(आ-4) दिनकरः = दिनं करोति इति दिनकरः

• दिनः नम् [द्युति तमः, दो दी वा नक् ह्रस्व; Uṇ.2.49.] 1 Day (opp. रात्रि); दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशनः R.4.1; यामिनयन्ति दिनानि च सुखदुःखवशीकृते मनसि K.P.1; दिनान्ते निलयाय गन्तुम् R.2.15. -2 A day (including the night), a period of 24 hours; दिने दिने सा परिवर्धमाना Ku.1.25; सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि R.2.25.
• दिनकरः m. the sun; तुल्योद्योगस्तव दिनकृतश्चाधिकारो मतो नः V.2.1; दिनकरकुलचन्द्र चन्द्रकेतो U.6. 8; R.9.23.

(इ) विशिष्टानां शब्दानां विवेचनम्

(इ-1) प्रसृतम् –

• प्रसृत p. p. 1 Gone forward. -2 Stretched out, extended. -3 Spread, diffused.
• प्रसृ 1 P. To flow forth, spring, arise, proceed; लोहिताद्या महानद्यः प्रसस्रुस्तत्र चासकृत् Mb. -2 To go forth, advance; वेलानिलाय प्रसृता भुजङ्गाः R.13.12; अन्वेषणप्रसृते च मित्रगणे Dk. -3 To spread, spread round; कृशानुः किं साक्षात् प्रसरति दिशो नैष नियतम् K. P.1; प्रसरति तृणमध्ये लब्ध- वृद्धिः क्षणेन (दवाग्निः) Ṛs.1.25. -4 To spread, prevail, pervade; प्रसरति परिमाथी को$प्ययं देहदाहः Māl.1.41; भित्त्वा भित्त्वा प्रसरति बलात् को$पि चेतोविकारः U.3.36.

(इ-2) अपरेषाम् – अपर-इति सर्वनाम | तस्य 6’3

• अपर a. (treated as a pronoun in some senses) 1 Having nothing higher or superior, unrivalled. matchless; without rival or second (नास्ति परो यस्मात्); स्त्रीरत्नसृष्टिर- परा प्रतिभाति सा मे Ś.2.1; cf. अनुत्तम, अनुत्तर. -2 [न पृणाति संतोषयति पृ अच्] (a) Another, other (used as adj. or subst.). वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरो$पराणि Bg.2.22. (b) More, additional; कृतदारो$परान् दारान् Ms.11.5. (c) Second, another Pt.4.37; स्वं केशवो$पर इवाक्रमितुं प्रवृत्तः Mk.5.2 like another (rival) Keśava. (d) Different; other; अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरे$परे Ms. 1.85; Ks.26.235; Pt.4.6 (with gen.).

(इ-3) विषहते – विषह् (वि+सह्) ⇒ लटि प्रथमपुरुषैकवचनम्

• सह् 1 Ā. (सहते, epic Paras. also; सोढ; the स् of सह् is changed to ष् after prepositions as नि, परि, वि, except when ह् is changed for ढ्) 1 (a) To bear, endure, suffer, put up with; खलोल्लापाः सोढाः Bh.3.6; पदं सहेत भ्रमरस्य पेलवं शिरीषपुष्पं न पुनः पतत्रिणः Ku.5.4; so दुःखम्, संपातम्, क्लेशम् &c.; R.12.63;.11.52; Bk.17.59. (b) To tolerate, allow; प्रकृतिः खलु सा महीयसः सहते नान्यसमुन्नतिं यया KI.2.21; Me. 17; R.14.63. -2 To forgive, forbear; वारंवारं मयैतस्याप- राधः सोढः H.3; प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् Bg.11.44.
• विषह् 1 Ā. 1 To bear, suffer, endure; दुर्वारं सा कथमपि परित्यागदुःखं विषेहे R.14.87;3.63;8.57. -2 To resist, oppose, withstand, be able to resist; तस्यामेव रघोः पाण्ड्याः प्रतापं न विषेहिरे R.4.49. -3 To be able; Śi.14.29;17.1. -4 To allow.

(इ-4) स्वः – स्व इति सर्वनाम ⇒ पुँ. 1’1

• स्व  pron. a. 1 One’s own, belonging to oneself, often serving as a reflexive pronoun; स्वनियोगमशून्यं कुरु Ś.2; प्रजाः प्रजाः स्वा इव तन्त्रयित्वा 5.5; oft. in comp. in this sense; स्वपुत्र, स्वकलत्र, स्वद्रव्य. -2 Innate, natural, inherent, peculiar, inborn; सूर्यापाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम् Me.82; Ś.1.19; स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः U. 6.14.

(इ-5) मयूखैः – मयूख पुँ. 3’3

• मयूखः [मा ऊख मयादेशः Uṇ.5.25] 1 A ray of light, beam, ray, lustre, brightness; विसृजति हिमगर्भैरग्निमिन्दु- र्मयूखैः Ś.3..4; R.2.46; Śi.4.56; Ki.5.5,8. -2 Beauty. -3 A flame.

(इ-6) तपति – तप् ⇒ लटि प्रथमपुरुषैकवचनम्

• तप् – 1 P. rarely Ā., 4. P. (तपति, तप्यति; तप्त) 1 (Intransitively used) (a) To shine, blaze (as fire or sun); तमस्तपति घर्मांशौ कथमाविर्भविष्यति Ś.5.14; R.5.13; U.6.14; Bg.9.19. (b) To be hot or warm, give out heat. (c) To suffer pain; तपति न सा किसलयशयनेन Gīt.7. (d) To mortify the body, undergo penance (with तपस्); अगणिततनूतापं तप्त्वा तपांसि भगीरथः U.1.23. -3 (Transitively used) (a) To make hot, heat, warm; Bk.9.2; पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् Bg.11.19. (b) To inflame, burn, consume by heat; तपति तनुगात्रि मदनस्त्वामनिशं मां पुनर्दहत्येव Ś.3.16.; अङ्गैरनङ्गतप्तैः 3.6. (c) To hurt, injure, damage, spoil; यास्यन् सुतस्तप्यति मां समन्युम् Bk.1.23; Ms.7.6. (d) To pain, distress. (e) mortify the body, undergo penance (with तपस्). -Pass. (तप्यते) (regarded by some as a root of the 4th conjugation) 1 To be heated, suffer pain. -2 To undergo severe penance (oft. with तपस्); शम्बूको नाम वृषलः पृथिव्यां तप्यते तपः U.2.8. -II. 1 U. or Caus. (तापयति-ते, तापित) 1 To heat, make warm; गगनं तापितपायितासिलक्ष्मीम् Śi.2.75; न हि तापयितुं शक्यं सागराम्भस्तृणोल्कया H.1.83. -2 To torment, pain, distress; भृशं तापितः कन्दर्पेण Gīt.11; Bk.8.13. -With निस् 1 to heat. -2 to purity. -3 to burnish. -वि 1 to shine (Ātm. like उत्तप् q. v.); रविर्वितपते$त्यर्थम् Bk.8.14. -2 to warm, heat.

(इ-7) आग्नेयः – अग्नेः अयम् इति आग्नेयः

• आग्नेय a. (-यी f.) [अग्नेरिदं अग्निर्देवता वास्य ढक्] 1 Belonging to Agni; fiery. Vāj.24.6. -2 Offered or consecrated to Agni; अभिशस्तो मृषा कृच्छ्रं चरेदाग्नेयमेव वा Y.3.287. -3 Similar to fire (as an insect). -4 Increasing the fire in the stomach; stimulating digestion. -5 Kindling the fire (as ghee &c.) शणसर्जरसादीनि यानि द्रव्याणि कानिचित् । आग्नेयान्युत सन्तीह Mb.1.144.9.

(इ-8) ग्रावा – ग्रावन् ⇒ पुँ. 1’1

• ग्रावन् a. Hard, solid. -m. 1 A stone or rock; किं हि नामैतदम्बुनि मज्जन्त्यलाबूनि ग्रावाणः संप्लवन्त इति Mv.1; अपि ग्रावा रोदित्यपि दलति वज्रस्य हृदयम् U.1.28; Śi.4.23.
• आग्नेयः ग्रावा = fiery stone, burning coal

(इ-9) निकृतः – निकृ ⇒ क्त-कृदन्तम् निकृत ⇒ पुं. प्र. एक.

• निकृ 8 U. Ved. 1 To humiliate, subdue, overcome. -2 To maltreat, act or treat ill. -3 To injure, wrong, offend.

(इ-10) तेजांसि – तेजस् नपुं. 2’3

• तेजस् n. [तिज्-भावे करुणादै असुन्] 1 Sharpness. -2 The sharp edge (of a knife &c.). -3 The point or top of a flame. -4 Heat, glow. glare. -5 Lustre, light, brilliance, splendour; दिनान्ते निहितं तेजः R.4.1; तेजश्चास्मि विभावसौ Bg.7.9,1. -6 Heat or light considered as the third of the five elements of creation (the other four being पृथिवी, अप्, वायु and आकाश). -7 The bright appearance of the human body, beauty; अरिष्टशय्यां परितो विसारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा R.3.15. -8 Fire of energy; शतप्रधानेषु तपोधनेषु गूढं हि दाहात्मकमस्ति तेजः Ś. 2.7; U.6.14. -9 Might, prowess, strength, courage, valour; martial or heroic lustre; तेजस्तेजसि शाम्यतु U. 5.7; Ś.7.15. -10 One possessed of heroic lustre; तेजसां हि न वयः समीक्ष्यते R.11.1; Pt.1.328;3.33. -11 Spirit, energy. -12 Strength of character, not bearing insult or ill-treatment with impunity. -13 Majestic lustre, majesty, dignity, authority, consequence; तेजोविशेषानुमितां (राजलक्ष्मीं) दधानः R.2.7. -14 Semen, seed, semen virile; स्याद्रक्षणीयं यदि मे न तेजः R.14.65; 2.75; दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतये भुवः Ś.4.3. -15 The essential nature of anything. -16 Essence, quint- essence. -17 Spiritual, moral, or magical power. -18 Fire; यज्ञसेनस्य दुहिता तेज एव तु केवलम् Mb.3.239.9. -19 Marrow. -20 Bile. -21 The speed of a horse. -22 Fresh butter. -23 Gold. -24 Clearness of the eyes. -25 A shining or luminous body, light; ऋते कृशानोर्न हि मन्त्रपूतमर्हन्ति तेजांस्यपराणि हव्यम् Ku.1.51; Ś.4.2. -26 The heating and strengthening faculty of the human frame seated in the bile (पित्त). -27 The brain. -28 Violence, fierceness. -29 Impatience. -30 Anger; मित्रैः सह विरोधं च प्राप्नुते तेजसा वृतः Md.3.28.18. -31 The sun; उपप्लवांस्तथा घोरान् शशिनस्तेजसस्तथा Mb.12. 31.36.

(इ-11) वमति – वम् ⇒ लटि प्र.पु.एक.

• वम् 1 P. (वमति, वान्त; caus. वामयति, वमयति; but with prepositions only वमयति) 1 To vomit, spit out, eject from the mouth; रक्तं चावमिषुर्मुखैः Bk.15.62;9.1;14.3. -2 To send forth or out, pour out, give out, give off, give forth, emit (fig. also); किमाग्नेयग्रावा निकृत इव तेजांसि वमति U.6.14; Ś.2.7; R.16.66; Me.2; अविदितगुणापि सत्कविभणितिः कर्णेषु वमति मधुधाराम् Vās. -3 To throw out or down; वान्तमाल्यः R.7.6. -4 To reject; अथैतद्वचः पणयो वमन्नित् Ṛv.1.18.8.

(ई) अन्वयाः अन्वयार्थाश्च

1. तेजस्वी अपरेषाम् प्रसृतम् तेजः न विषहते = Person with own merit does not bear shining displayed by others
2. सः तस्य अकृतकः स्वः भावः प्रकृति-नियतत्वात् = such is his natural character, inculcated by Nature
3. यदि देवः दिनकरः मयूखैः अश्रान्तम् तपति = Even if the sun shines hot and non-stop
4. किम् आग्नेयः ग्रावा निकृतः इव तेजांसि वमति = does a burning charcoal emit its heat any less, as if defeated (by the sun’s shine) ?

(उ) छन्दोभ्यासः

न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां विषहते (17 अक्षराणि)

(1 22)(222) (111)(112)(2 11)12 इति मात्राः

य-म-न-स-भ-ल-ग इति गणाः

स तस्य स्वो भावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः (17 अक्षराणि)

मयूखैरश्रान्तं तपति यदि देवो दिनकरः (17 अक्षराणि)

किमाग्नेयो ग्रावा निकृत इव तेजांसि क्मति (17 अक्षराणि)

शिखरिणीवृत्तम् – रसैर्रुद्रैश्छिन्ना यमनसभलागा शिखरिणी 

(ऊ) टिप्पण्यः Notes

1. The theme of the verse of Lesson # 130 was तेजस्वी पुरुषः परकृतविकृतिम् कथम् सहते. The tone there was interrogative. Here the theme is identical तेजस्वी अपरेषाम् प्रसृतम् तेजः न विषहते, very much endorsing the theme of the previous lesson.
   1. The verse in the previous lesson is said to be a सुभाषितम् in नीतिशतकम् by भर्तृहरि.
   2. This one is from उत्तररामचरितम् by भवभूति.
2. In the previous verse the example was of a sun-stone. Here the example is of burning charcoal, a stone, all the same.
3. The previous verse was in आर्यावृत्तम्. This one is in शिखरिणीवृत्तम्.
4. In both verses there is the hypothesis and an example endorsing the hypothesis. So, both verses are good examples of दृष्टान्तालङ्कार.
5. The theme being identical, the two verses together exemplify the precept, “Truth is one. The magi present it in different words and different styles” एकं सत् विप्रा बहुधा वदन्ति
   1. Two verses studied in Lessons #102 and #103 also had identical theme “States of happiness and sorrow are not constant. They keep alternating” The example was also identical that “spokes of a wheel do move up and down”.
6. Study of सुभाषित-s is charming, because one gets to learn eternal, universal truths, put forth in crisp, poetic style. Alongside, their study makes study of Sanskrit also interesting.
7. Study of Sanskrit words from Apte’s on-line dictionary also becomes an interesting study.

शुभमस्तु !

-o-O-o-