Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 64

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 64
संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य चतुः-षष्टितमः (६४) पाठः ।

It has been a satisfying feeling to be doing these lessons based on good sayings सुभाषितानि । There is a सुभाषितम् which says just that, when speaking about how wise people spend their time and how the fools do. Here it is –

काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।

व्यसनेन तु मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ॥

१ सन्धि-विच्छेदान् कृत्वा समासानाम् पदानि च दर्शयित्वा –

काव्य-शास्त्र-विनोदेन कालः  गच्छति धीमताम् ।

व्यसनेन तु मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ॥

२ समासानाम् विग्रहाः शब्दानाम् व्युत्पत्तयः विश्लेषणानि च –

२-१ काव्य-शास्त्र-विनोदेन 

• २-१-१ काव्यम् च शास्त्रम् च विनोदः च एतेषाम् समाहारः = काव्य-शास्त्र-विनोदः । समाहार-द्वन्द्वः ।
• २-१-२ काव्यम् “कव्” १ आ (= to describe, to picturize) इति धातुः । तस्मात् “काव्य” (= poetry, poetic thought) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• २-१-३ शास्त्रम् “शास्” २ प (= to govern, to rule) इति धातुः । तस्मात् करणवाचकम् नपुंसकलिङ्गि नाम “शास्त्र” (= order, principle, diktat, rule, science) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• २-१-४ विनोदः “वि + नुद्” ६ उ (= to excite) इति धातुः । तस्मात् करणवाचकम् पुल्लिङ्गि नाम “विनोद” (= excitement, exciting thought) । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
• २-१-५ काव्य-शास्त्र-विनोदेन “काव्य-शास्त्र-विनोद” इति सामासिकम् पुल्लिङ्गि नाम । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।

२-२ कालः  “काल” (= time) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनम् च ।
२-३ गच्छति “गम्” १ प (= to go) इति धातुः । तस्य लट्-वर्तमाने तृतीय-पुरुषे एकवचनम् ।
२-४ धीमताम् ।

• २-४-१ धी + मत् ।
• २-४-२ मत् = अस्य अस्ति । = has inherent
• २-४-३ धी (= intellect) इति स्त्रीलिङ्गि नाम ।
• २-४-४ धीमताम् “धीमत्” (= intelligent, wise) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।

२-५ व्यसनेन “वि + अस्” २ प (= to be astray) इति धातुः । तस्मात् करणवाचकं नपुंसकलिङ्गि नाम “व्यसन” (= addiction) । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
२-६ तु (= however) अव्ययम् ।
२-७ मूर्खाणाम्  “मूर्ख” (= fool) इति विशेषणम् । अत्र पुल्लिङ्गि । तस्य षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् च ।
२-८ निद्रया “निद्रा” (= sleep) इति स्त्रीलिङ्गि नाम । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
२-९ कलहेन । 

• २-९-१ क + लह् ।
• २-९-२ “क” उपसर्गः नकारात्मकः । “सु”-उपसर्गस्य विरुद्धः अर्थः । “ka” is a prefix lending negative meaning. This prefix makes antonyms of words having prefix “su”
• २-९-३ लह्  (= to flow like a breeze or like a wave) इति धातुः । From this लहरिः means wave
• २-९-४ कलहेन “कलह” (= quarrel) इति पुल्लिङ्गि नाम । तस्य तृतीया विभक्तिः एकवचनम् च ।
• २-९-५ सुलह =agreement, resolving of disagreement
• २-९-६ सुलह > < कलह are antonyms !

२-१० वा (= ) अव्ययम् ।

३ अन्वयाः अनुवादाः च ।

धीमताम् कालः काव्य-शास्त्र-विनोदेन गच्छति । = Time of the wise goes (is spent) by poetic thoughts, scientific thoughts and/or by exciting thoughts.

मूर्खाणां तु व्यसनेन निद्रया वा कलहेन (गच्छति) । = However (time) of fools (is spent) by addictions, by sleeping or by quarreling.

Intelligent people (dhīmān) spend their time studying the literature and shastras.

The dumb people (mūrkhāḥ) spend (waste) their time in sleeping and quarrels!

४ टिप्पणयः ।

४-१ There is a popular quote – “Great minds discuss ideas, average minds discuss events, small minds discuss people.” — Eleanor Roosevelt In her quote Madam Roosevelt speaks of three classes of people. This सुभाषितम् speaks of two classes of people.

Interestingly however three-fold categorization is discussed about many things in श्रीमद्भगवद्गीता especially

• in the fourteenth chapter गुण-त्रय-विभाग-योगः
• in the seventeenth chapter श्रद्धा-त्रय-विभाग-योगः and
• in the eighteenth chapter –

• ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुण-भेदतः ।।१८-१९।।
• बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु ।।१८-२९।।
• सुखं त्विदानीं त्रिविधं ।।१८-३६।।

What Madam Roosevelt calls as “ideas” (Great minds discuss ideas), that is detailed exceedingly well here by the word काव्य-शास्त्र-विनोदेन

४-२ Before people would start raising eyebrows about “सुलह > < कलह are antonyms !” let me state that this etymology of these words is my discovery ! In India the word सुलह is quite common, especially among Hindi-speaking people. By historical perspective, Urdu is a language which evolved from a mix of Hindi Pharsi (Persian) and/or Arabic. So a word like सुलह sounds to be an Urdu word. I have always believed it to be so. But now when thinking of सुलह in the context of कलह with the prefixes “क” and “सु” certainly making antonyms in Sanskrit, I am feeling more than convinced that I am not off the mark in this discovery. It is a great feeling that the word सुलह which I had taken for so long to be Urdu sounds to be very much a Sanskrit word !! 

४-३ The word काव्यम् also is interesting. In Apte’s dictionary it is mentioned “काव्यम् is defined by writers on Poetics in different ways.

• वाक्यम् रसात्मकं काव्यम् as per साहित्य-दर्पण
• रमणीयार्थ-प्रतिपादकः शब्दः काव्यम् as per रसगंगाधर
• तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलंकृती पुनः क्वापि as per काव्यप्रकाश
• There can be poetry even in a prose composition. An eminent example is कादंबरी by बाण

४-४ The word शास्त्रम् is also interesting. Some detail of शास्त्रम् is already given at २-१-३. Importance of scientific validity is very much emphasized in the sixteenth chapter in श्रीमद्भगवद्गीता –

तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्य-व्यवस्थितौ ।

ज्ञात्वा शास्त्र-विधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ।।१६-२४।।

४-५ The word विनोदः is often taken to mean “a joke”. More appropriate translation however is “excitement” or “that, what would cause an excitement”.

शुभमस्तु ।

-o-O-o-