Learning Sanskrit by Fresh Approach – Lesson 22
In the last lesson we studied prefixes, उपसर्गाः which was in a way a study of word-building. Here is an interesting श्लोकः on how we know which pronoun सर्वनाम or adjective विशेषणम् qualifies which noun नाम. The नाम, which is qualified is called as विशेष:. Actually सर्वनामानि have also the quality of विशेषणानि . This श्लोकः speaks of the relationship between विशेषः and विशेषणम् .
यल्लिङ्गं यद्वचनं या च विभक्तिर्विशेष्यस्य
तल्लिङ्गं तद्वचनं सा च विभक्तिर्विशेषणस्यापि
१. संधिविच्छेदान् कृत्वा सामासिक -शब्दानां पदानि च दर्शयित्वा
यत् लिङ्गम् यत् वचनम् या च विभक्तिः विशेष्यस्य
तत् लिङ्गम् तत् वचनम् सा च विभक्तिः विशेषणस्य अपि
२. समासानां विग्रहाः
न एकः अपि सामासिक -शब्दः अस्मिन् श्लोके !
३. संज्ञानां विश्लेषणम्
| अनुक्र. | संज्ञा | मूल -संज्ञा | संज्ञायाः
प्रकारः |
लिङ्गम् | विभक्तिः | वचनम् | शब्दार्थः |
| १ | यत् | यत् | सर्वनाम | नपुं. | प्रथमा | एक | what |
| २ | लिङ्गम् | लिङ्ग | सामान्यनाम | नपुं | प्रथमा | एक | gender |
| ३ | वचनम् | वचन | सामान्यनाम | नपुं | प्रथमा | एक | number |
| ४ | या | यत् | सर्वनाम | स्त्री | प्रथमा | एक | what |
| ५ | विभक्तिः | विभक्ति | सामान्यनाम | स्त्री | प्रथमा | एक | case |
| ६ | विशेष्यस्य | विशेष्य | सामान्यनाम | पु | प्रथमा | एक | of the qualified noun |
| ७ | तत् | तत् | सर्वनाम | नपु | प्रथमा | एक | that |
| ८ | सा | तत् | सर्वनाम | स्त्री | प्रथमा | एक | that |
| ९ | विशेषणस्य | विशेषण | सामान्यनाम | नपुं | प्रथमा | एक | of adjective |
४. क्रियापदानां धातुसाधितानां च विश्लेषणम्
विशेष्य is यत्-कृदन्त from धातु वि+शिष्
Note, विशिष् 7 P. 1 To particularize, individualize, specify, define. -2 To distinguish, discriminate. -3 To aggravate, heighten, enhance, intensify; पुनरकाण्डविवर्तनदारुणो विधिरहो विशिनष्टि मनोरुजम् Māl.4.7; U.4.15. -4 To surpass, excel; विशेषको वा विशिशेष यस्याः श्रियं त्रिलोकीतिलकः स एव Śi.3.63. -Pass. 1 To be different from; स्वदेहान्न व्यशिष्यत R.17.62. -2 To be better or higher than, surpass, excel, be preferable or superior to (often with abl.); तस्माद् दुर्गं विशिष्यते H.3.5; Mv.7.39; मौनात् सत्यं विशिष्यते Ms.2.83;3.23; (also with instr. and gen.); सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते Ms.4.233. -Caus. 1 To distinguish, particularize. -2 To surpass, excel; मदनमपि गुणैर्विशेषयन्ती Mk.4.4; M.3.5.
५. वाक्यानां विश्लेषणम्
There is no adverb here. So, we shall do analysis in a shorter table.
न एकमपि क्रियाविशेषणम् अतः संक्षेपेण विश्लेषणम् कुर्मः ।
| अनुक्र. | कर्तृपदस्य
विस्तारः |
कर्तृपदं | पूरकं | इतराणि
अव्ययानि |
क्रियापदम् |
| १ | यत् विशेष्यस्य | लिङ्गम् | (अस्ति) | ||
| २ | यत् (विशेष्यस्य) | वचनम् | (अस्ति) | ||
| ३ | या (विशेष्यस्य) | विभक्तिः | च | (अस्ति) | |
| ४ | तत् विशेषणस्य | लिङ्गम् | अपि | (भवति) | |
| ५ | तत् (विशेषणस्य) | वचनम् | (भवति) | ||
| ६ | सा (विशेषणस्य) | विभक्तिः | (भवति) |
६. अन्वयः अनुवादः च
| अनुक्र. | अन्वयः | अनुवादः |
| १ | यत् विशेष्यस्य लिङ्गम् (अस्ति) | what gender is of the qualified noun |
| २ | यत् विशेष्यस्य वचनम् (अस्ति) | what number is of the qualified noun |
| ३ | या विशेष्यस्य विभक्तिः च (अस्ति) | what case is of the qualified noun |
| ४ | तत् लिङ्गम् विशेषणस्य अपि (अस्ति) | that case of the adjective also |
| ५ | तत् वचनम् विशेषणस्य (अपि) (अस्ति) | that number if of the adjective also |
| ६ | सा विभक्तिः (च) विशेषणस्य अपि (अस्ति) | that case is of the adjective also |
७. टिप्पणयः
This rule of लिङ्गम् and वचनम् and विभक्तिः of adjective and qualified noun to be same
brings total flexibility from syntax.
This is one reason why poetry is a very common feature of Sanskrit literature.
शुभमस्तु !
-o-O-o-
