Learning Sanskrit by a fresh approach – Lesson 11
I am daring to take a much longer verse. I did so earlier. That one was from श्रीरामरक्षास्तोत्रम्. This one is also from the same स्तोत्रम्. Of course श्रीरामरक्षास्तोत्रम् is very close to my heart. But the reason for taking this one is specific. Here one finds quite some list of parts of our body. That should make a good addition to our diction, right ? That is the purpose.
And how beautifully the poet बुधकौशिकऋषिः has interwoven so many epithets of श्रीराम along with different parts of body – from tip to toe !
(रामरक्षां पठेत प्राज्न्यः पापघ्नीं सर्वकामदाम् ।)
शिरो मे राघवः पातु भालं दशरथात्मजः ॥
कौसल्येयो दृशौ पातु विश्वामित्रप्रियः श्रुती ।
घ्राणं पातु मखत्राता मुखं सौमित्रिवत्सलः ॥
जिव्हां विद्यानिधिः पातु कण्ठं भरतवन्दितः ।
स्कन्धौ दिव्यायुधः पातु भुजौ भग्नेशकार्मुकः ॥
करौ सीतापतिः पातु हृदयं जामदग्न्यजित् ।
मध्यं पातु खरध्वंसी नाभिं जाम्बवदाश्रयः ॥
सुग्रीवेशः कटी पातु सक्थिनी हनुमत्प्रभुः ।
ऊरू रघूत्तमः पातु रक्षः-कुलविनाशकृत् ॥
जानुनी सेतुकृत् पातु जङ्घे दशमुखान्तकः ।
पादौ विभीषणश्रीदः पातु रामो खिलं वपुः ॥
I have put the first line in parenthesis. We can as well omit this line from our study. The list of parts of body starts from the second line only.
Starting as usual with breaking the conjugations –
शिरः मे राघवः पातु भालं दश-रथ-आत्म-जः ।
कौसल्येयः दृशौ पातु विश्वा-मित्र-प्रियः श्रुती ।
घ्राणं पातु मख-त्राता मुखं सौमित्रि-वत्सलः ॥
जिव्हां विद्या-निधिः पातु कण्ठं भरत-वन्दितः ।
स्कन्धौ दिव्य-आयुधः पातु भुजौ भग्न-ईश-कार्मुकः ॥
करौ सीता-पतिः पातु हृदयं जामदग्न्य-जित् ।
मध्यं पातु खर-ध्वंसी नाभिं जाम्बवत्-आश्रयः ॥
सुग्रीव-ईशः कटी पातु सक्थिनी हनुमत्-प्रभुः ।
ऊरू रघु-उत्तमः पातु रक्षः-कुल-विनाश-कृत् ॥
जानुनी सेतु-कृत् पातु जङ्घे दश-मुख-अन्त-कः ।
पादौ वि-भीषण-श्री-दः पातु रामः अखिलं वपुः ॥
Above, apart from breaking the conjugations, words and suffixes comprised in the compound words have also been distinctly identified by hyphens.
A few quick observations –
- Each one of the above 11 lines, except 9th has two sentences. So, there are 21 sentences in all.
- All 21 sentences have one common verb, पातु. In fact the verb is explicit in only once in each line. It is implicit for the second sentence.
- All sentences have a subject, which is a compound word in all sentences, except the first, the third and the last.
- The word मे is explicit in the first sentence. It is implicit for all other sentences.
- Since all 21 sentences have a subject and an object, there are 42 nouns, 21 in first case and 21 in second case. But because 19 subject words are all compounds, there would be many more words to be studied.
Let us be first done with the verb, which is common in all sentences
| शब्द: | शब्दस्य जाति: | मूलधातु: | गण: | पदम् | प्रयोजकेन ? | प्रयोग: | काल: वा अर्थ: वा | पुरुष: | वचनम् | शब्दार्थ: |
| पातु | क्रियापदम् | पा | 2 | प. | न | कर्तरी | आज्ञार्थ (लोट्) | तृतीय: | एक. | (please) protect |
Now let us do in a single table all the simple, uncompounded words –
all the object-words and
subject words of first, third and last sentences
the pronoun in the first sentence and
an adjective in the last sentence
because the tabulation-structure for all these will be common.
| शब्द: | शब्दस्य जाति: | मूलशब्द: | लिंगम् | विभक्ति: | वचनम् | शब्दार्थ: | |
| 1 | शिरः | सामान्यनाम | शिरस् | नपुं. | द्वितीया | एक. | head |
| 2 | भालं | सामान्यनाम | भाल | नपुं. | द्वितीया | एक. | forehead |
| 3 | दृशौ | सामान्यनाम | दृश | पु. | द्वितीया | द्वि. | two eyes |
| 4 | श्रुती | सामान्यनाम | श्रुति | स्त्री | द्वितीया | द्वि. | two ears |
| 5 | घ्राणं | सामान्यनाम | घ्राण | नपुं. or पु. | द्वितीया | एक. | nose |
| 6 | मुखं | सामान्यनाम | मुख | नपुं. | द्वितीया | एक. | mouth, face |
| 7 | जिव्हां | सामान्यनाम | जिव्हा | स्त्री. | द्वितीया | एक. | tongue |
| 8 | कण्ठं | सामान्यनाम | कण्ठ | पु. | द्वितीया | एक. | neck |
| 9 | स्कन्धौ | सामान्यनाम | स्कन्ध | पु. | द्वितीया | द्वि. | shoulders |
| 10 | भुजौ | सामान्यनाम | भुज | पु. | द्वितीया | द्वि. | arms |
| 11 | करौ | सामान्यनाम | कर | पु. | द्वितीया | द्वि. | hands |
| 12 | हृदयं | सामान्यनाम | हृदय | नपुं. | द्वितीया | एक. | heart |
| 13 | मध्यं | सामान्यनाम | मध्य | नपुं. | द्वितीया | एक. | centre |
| 14 | नाभिं | सामान्यनाम | नाभि | स्त्री. | द्वितीया | एक. | naval |
| 15 | कटी | सामान्यनाम | कटि | स्त्री. | द्वितीया | एक. | waist |
| 16 | सक्थिनी | सामान्यनाम | सक्थिनि | aनपुं. पु स्त्रीa | द्वितीया | द्वि. | two hips |
| 17 | ऊरू | सामान्यनाम | ऊरु | पु. | द्वितीया | द्वि. | two thighs |
| 18 | जानुनी | सामान्यनाम | जानु | नपुं. | द्वितीया | द्वि. | two knees |
| 19 | जङ्घे | सामान्यनाम | जङ्घ | स्त्री. | द्वितीया | द्वि. | two groins |
| 20 | पादौ | सामान्यनाम | पाद | पु. | द्वितीया | द्वि. | two feet |
| 21 | अखिलं | विशेषणम् | अखिल | नपुं. पु. | द्वितीया | एक. | whole |
| 22 | वपुः | सामान्यनाम | वपु | पु. | द्वितीया | एक. | body |
| 23 | मे | सर्वनाम | अस्मद् | नपुं. पु. स्त्री. | षष्ठी | एक. | my, mine |
| 24 | राघवः | विशेषनाम | राघव | पु. | प्रथमा | एक. | descendant of Raghu |
| 25 | कौसल्येयः | विशेषनाम | कौसल्येय | पु. | प्रथमा | एक. | son of Kausalyaa |
| 26 | रामः | विशेषनाम | राम | पु. | प्रथमा | एक. | raama |
Let us now decipher all the compounds. Deciphering of compounds can also be presented in a tabular structure.
| सामासिक-शब्दः | उपसमासः | पूर्वपदम् | उत्तरपदम् | विग्रहः | समासस्य प्रकारः | शब्दार्थ: | ||
| 1 | दश-रथ-आत्म-जः | 1.1* | आत्म-जः | आत्म | जः | आत्मनः जातः | उपपद-तत्पुरुषः | born of oneself, son |
| 1.2 | दश-रथ: | दश | रथ: | दश रथाः यस्य सः | बहुव्रीहि: | He, who has ten chariots, Name दशरथ King of Ayodhya Father of राम |
||
| 1.3 | दशरथ-आत्मजः | दशरथ | आत्मजः | दशरथस्य आत्मजः | षष्ठी-तत्पुरुषः | son of दशरथ | ||
| 2 | विश्वा-मित्र-प्रियः | 2.1 | विश्वामित्र-प्रियः | विश्वामित्र | प्रियः | विश्वामित्रस्य प्रियः | षष्ठी-तत्पुरुषः | Darling of विश्वामित्र |
| 2.2* | विश्वा-मित्र | विश्व | मित्र | विश्वस्य मित्रम् | षष्ठी-तत्पुरुषः | friend of the universe | ||
| 3 | मख-त्राता | – | — | मख | त्राता | मखस्य (मखानां वा) त्राता | षष्ठी-तत्पुरुषः | Protector of yagnyas |
| 4 | सौमित्रि-वत्सलः | – | — | सौमित्रि | वत्सलः | सौमित्रेः वत्सलः | षष्ठी-तत्पुरुषः | brother of Laxman |
| 5 | विद्या-निधिः | – | — | विद्या | निधिः | विद्यायाः (विद्यानां वा) निधिः | षष्ठी-तत्पुरुषः | store of knowledge |
| 6 | भरत-वन्दितः | – | — | भरत | वन्दितः | भरतेन वन्दितः | तृतीया-तत्पुरुषः | respected by Bharat |
| 7 | दिव्य-आयुधः | – | — | दिव्य | आयुधः | दिव्याः आयुधाः यस्य सः | बहुव्रीहि: | Having celestial arms |
| 8 | भग्न-ईश-कार्मुकः | 8.1 | ईश-कार्मुकः | ईश | कार्मुकः | ईशस्य कार्मुकम् | षष्ठी-तत्पुरुषः | bow of Shiva |
| 8.2 | भग्न-ईश-कार्मुकः | भग्न | ईश-कार्मुकः | भग्नं ईशकार्मुकं येन सः | बहुव्रीहि: | He, who broke Shiva’s bow | ||
| 9 | सीता-पतिः | – | — | सीता | पतिः | सीतायाः पतिः | षष्ठी-तत्पुरुषः | Husband of SItA |
| 10 | जामदग्न्य-जित् | – | — | जामदग्न्य | जित् | जामदग्न्यः जितः येन सः | बहुव्रीहि: | He, who had victory over son of Jamadagni, i.e. ParashurAma |
| 11 | खर-ध्वंसी | – | — | खर | ध्वंसी | खरस्य (खराणां वा) ध्वंसी | षष्ठी-तत्पुरुषः | Destroyer of Khara |
| 12 | जाम्बवत्-आश्रयः | – | — | जाम्बवत् | आश्रयः | जाम्बवतः आश्रयः | षष्ठी-तत्पुरुषः | Refuge for जाम्बवत् |
| 13 | सुग्रीव-ईशः | 13.1 | सुग्रीव | सु | ग्रीव | सुष्ठु ग्रीवा यस्य सः | बहुव्रीहि: | Having good (prominent) neck, name of king of monkeys |
| 13.2 | सुग्रीव-ईशः | सुग्रीव | ईशः | सुग्रीवस्य ईशः | षष्ठी-तत्पुरुषः | Lord of सुग्रीव | ||
| 14 | हनुमत्-प्रभुः | – | — | हनुमत् | प्रभुः | हनुमतः प्रभुः | षष्ठी-तत्पुरुषः | Lord of हनुमत् |
| 15 | रघु-उत्तमः | – | — | रघु | उत्तमः | रघूणां उत्तमः रघूषु उत्तमः रघुनः उत्तमः |
षष्ठी-तत्पुरुषः सप्तमी-तत्पुरुषः पञ्चमी-तत्पुरुषः |
The best of “Raghu”s The best among “Raghu”s Best compared to Raghu |
| 16 | रक्षः-कुल-विनाश-कृत् | 16.1* | विनाश-कृत् | विनाश | कृत् | विनाशं करोति इति | उपपद-तत्पुरुषः | He who causes destruction |
| 16.2 | रक्षः-कुल | रक्षः | कुल | रक्षसां कुलम् | षष्ठी-तत्पुरुषः | lineage of demons | ||
| 16.3 | रक्षः-कुल-विनाश-कृत् | रक्षः-कुल | विनाश-कृत् | रक्षः-कुलस्य विनाश-कृत् | षष्ठी-तत्पुरुषः | Destroyer of the lineage of demons “rAkShasa”s | ||
| 17 | सेतु-कृत् | – | — | सेतु | कृत् | सेतुं करोति इति | उपपद-तत्पुरुषः | Builder of bridge |
| 18 | दश-मुख-अन्त-कः | 18.1* | अन्त-कः | अन्त | कः | अन्तं करोति इति | उपपद-तत्पुरुषः | He who causes end |
| 18.2 | दश-मुख: | दश-मुख | दश-मुख | दश मुखानि यस्य सः | बहुव्रीहि: | He, who has ten faces, rAvaNa | ||
| 18.3 | दश-मुख-अन्त-कः | दश-मुख | अन्त-कः | दशमुखस्य अन्तकः | षष्ठी-तत्पुरुषः | He, who brought end to the ten-faced rAvaNa | ||
| 19 | वि-भीषण-श्री-दः | 19.1 | श्री-दः | श्री | दः | श्रियं ददाति इति | उपपद-तत्पुरुषः | bestower of glory |
| 19.2* | वि-भीषण | वि | भीषण | विशेषेण भीषणः | especially frightful, name of brother of rAvaNa | |||
| 19.3 | वि-भीषण-श्री-दः | वि-भीषण | श्री-दः | विभीषणस्य श्रीदः विभीषणाय श्रीदः |
षष्ठी-तत्पुरुषः चतुर्थी-तत्पुरुषः |
Bestower of glory to vibheeShaNa |
* Compounds marked with (*) are more as explanations of prefixes and suffixes.
Another interesting thing about this long verse. If we put all the subject-words in the order as they are, it becomes virtually a summary of or the highlights of श्रीरामायणम् !
| राघवः | Descendant of Raghu |
| दशरथात्मजः | son of Dasharath |
| कौसल्येयः | son of Kausalyaa |
| विश्वामित्र-प्रियः | darling of VishwAmitra |
| मख-त्राता | protector of “yagnya”s |
| सौमित्रि-वत्सलः | brother of LaxmaNa |
| भरत-वन्दितः | respected by Bharat |
| भग्नेशकार्मुकः | He, who broke the bow of Shiva |
| सीता-पतिः | husband of sItA |
| जामदग्न्य-जित् | He, who had victory over ParashurAm |
| खर-ध्वंसी | destroyer of demons |
| जाम्बवत्-आश्रयः | refuge of jAmbavAn |
| सुग्रीवेशः | Lord of Sugreeva |
| हनुमत्-प्रभुः | Lord of HanUmAn |
| रक्षः-कुल-विनाश-कृत् | Destroyer of the lineage of demons |
| सेतु-कृत् | Builder of bridge (from India to Lanka) |
| दशमुखान्तकः | He, who caused end of rAvaNa |
| विभीषणश्रीदः | Bestower of glory to vibheeShaNa |
This lesson has given us an opportunity to get acquainted with compounding of words. As you would have noticed, in Sanskrit one can make a compounded word comprising of any number of पदानि When deciphering a long compounded word of more than two पदानि, one has to start with judicious pairs of पूर्वपदम् and उत्तरपदम्. One does not go necessarily sequentially when taking the pairs.
For example in दश-रथ-आत्म-जः there are four पदानि – (1) दश (2) रथ (3) आत्म (4) जः We started off deciphering this with the pair of (3) and (4), then (1) and (2).
Well, we could have adopted the sequence of (1) + (2) first and (3) + (4) next.
One could as well proceed as (1) + (2) the first pair.
Decipher this pair, i.e. do विग्रहः of this समासः. By विग्रहः we are exploring how the पूर्वपदम् and उत्तरपदम् are related with each other. This relationship is analysed to be of different types –
(1) पूर्वपदप्रधान: where first पदम् is more the focus, has been given the name as अव्ययीभावः
(2) उत्तरपदप्रधानः where the second पदम् is more the focus, has been given the name as तत्पुरुषः For example in मख-त्राता the meaning finally focuses on त्राता, not on मख. So, त्राता the उत्तरपदम् is प्रधान.
(3) उभयपदप्रधानः where both पदे have equal focus, has been given the name as द्वन्द्वः This type has been eulogised in the tenth chapter of gItA, where kRushNa bhagavAn says, “द्वन्द्वः सामासिकस्य”
(4) अन्यपदप्रधानः where neither of the two पदे has the focus, has been given the name as बहुव्रीहिः For example in दशरथ: the final meaning focuses neither on दश nor on रथ: The focus is on another पदम् altogether अन्यपदम्, on the person दशरथ, who had ten chariots दश रथाः
(5) मध्यमपदलोपी where the relationship between the two पदे is better clear, by assuming an inbetween पदम् some मध्यमपदम् as missing or rather as implicit.
Having deciphered a pair, say (1) and (2), we can take (1) + (2) together, i.e. दशरथ: as one पदम् say पूर्वपदम् and then proceed by taking (3) आत्म as उत्तरपदम्.
After this we get दशरथात्म as पूर्वपदम् and जः as उत्तरपदम्. It is alright to proceed in this manner also.
Another thing to be noted is that जः is not a wholesome पदम्. But it has a role of a पदम्. So, it is called as उपपदम्.
Everything is so logical, so systematised ! That is why this language is a refined language – संस्कृतम् !
How many पदानि can a सामासिक-शब्दः have ? No limit !! Novelist बाण is said to have in his novel कादंबरी one single सामासिक-शब्दः winding across five-six lines ! I have not read that myself. But I know that in मेघदूतम् the great poet कालिदास has a single line of 17 syllables “बाह्योद्यानस्थितहरशिरश्चन्द्रिकाधौतहर्म्या”. This is a single word describing the अलकानगरी the destination for the cloud messenger मेघदूत. And all the 17 syllables by their weightages conform to the requirements of the meter मन्दाक्रान्ता. This word has 8 पदानि !
This lesson has served more than one goals –
- a good enough diction of parts of our body
- a crisp summary of श्रीरामायणम्
- an introduction to समासाः – a great feature of संस्कृतम्
- a study of 24 nouns, one pronoun and one adjective – all in a single tabulation.
We can study the other words, detailed in so many विग्रहाः of the 19 main समासाः
I may rather leave that as exercise for self-study ?
शुभमस्तु ।
-o-O-o-
संस्कृताध्ययनम् । 